Μεγάλος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Αθήνα, το 469πχ, και ανήκε στο δήμο Αλωπεκής. Πατέρας του ήταν ο λιθοξόος Σωφρονίσκος και μητέρα του η μαία Φαιναρέτη. Ο Σωκράτης. στην αρχή ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του, αλλά από τα βιβλία των παλαιών και των σύγχρονών του σοφών απέκτησε πολλές γνώσεις και εγκαταλείποντας την πατρική τέχνη στράφηκε προς το φιλοσοφικό στοχασμό. Σύχναζε τον περισσότερο καιρό στις παλαίστρες, στα γυμναστήρια και στην αγορά και, εκπληρώνοντας θεϊκή εντολή, όπως πίστευε, επιδόθηκε ολοκληρωτικά στη βελτίωση των νέων και των άλλων πολιτών της πατρίδας του, διαφωτίζοντάς τους συγχρόνως για τον κίνδυνο που διέτρεχαν από τα νεοτεριστικά κηρύγματα των σοφιστών, των οποίων υπήρξε φοβερός πολέμιος.
Αντίθετα μ' εκείνους, δεν έπαιρνε χρήματα από τους μαθητές του και περιοριζόταν σε μια φτωχική ζωή, αφού περιόρισε στο ελάχιστο τις υλικές του ανάγκες. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη και μαζί της απέκτησε τρία παιδιά. Ο μαθητής του Πλάτωνας μας δίνει την πληροφορία ότι ο Σωκράτης. πήρε μέρος σε τρεις εκστρατείες: στην Ποτίδαια το 432 π.Χ., στο Δήλιο το 424 π.Χ. και στην Αμφίπολη το 422 π.Χ. και ότι σ' όλες διακρίθηκε για το θάρρος του. Το 406 π.Χ. ήταν επιστάτης των πρυτάνεων (δηλ. πρόεδρος της βουλής) και κατά τη δίκη των στρατηγών για τα γεγονότα στις Αργινούσες αρνήθηκε να ικανοποιήσει την αξίωση των οργισμένων Αθηναίων να βάλει σε ψηφοφορία μια παράνομη πρόταση. Το 404 π.Χ. επίσης, με κίνδυνο της ζωής του, αρνήθηκε να εκτελέσει μια παράνομη διαταγή των τριάκοντα τυράννων. Το 399 π.Χ. κατηγορήθηκε για ασέβεια προς τους θεούς και για διαφθορά των νέων, καταδικάστηκε σε θάνατο και ήπιε ατάραχος το κώνειο μέσα στη φυλακή και περιστοιχισμένος από τους μαθητές του. Τα βιογραφικά αυτά στοιχεία είναι σύμφωνα με την παράδοση.
Η οικονομική κατάσταση του Σωκράτη. δεν ήταν τέτοια που θέλει η παράδοση. Ο Σωκράτης. πήρε μέρος στις εκστρατείες ως οπλίτης. Αυτό σημαίνει ότι ανήκε στην τάξη των ζευγιτών. Ως οπλίτης έπρεπε να έχει σχετική οικονομική άνεση, γιατί αυτός, εκτός από την αγορά της πανοπλίας του, έπρεπε να μπορεί να συντηρεί τον εαυτό του και έναν ακόλουθο σ' όλη τη διάρκεια της εκστρατείας. Ασφαλώς όμως ως ζευγίτης θα πρέπει να είχε και άλλους δούλους για τις οικιακές δουλειές και για την καλλιέργεια των χωραφιών, που προϋπέθετε η τάξη του. Και το "βάναυσο" επάγγελμα του λιθοξόου δεν ταιριάζει ούτε στον ίδιο ούτε στον πατέρα του, γιατί τα βιοποριστικά επαγγέλματα τα ασκούσαν μόνο άνθρωποι της κατώτερης κοινωνικής τάξης, των θητών, και όχι των ζευγιτών. Το πιο πιθανό είναι λοιπόν ότι ο πατέρας του Σωκράτης. είχε εργαστήριο λαξευτικής, όπου θα χρησιμοποιούσε δούλους για την εκτέλεση των δύσκολων εργασιών. Γι' αυτό δεν αποκλείεται τα σχετικά με την "πενία" του Σωκράτη. να είναι εφευρέσεις των απολογητών του, γιατί υπάρχουν και πολλά άλλα στοιχεία που φανερώνουν ότι η οικογένεια του Σωκράτη. δεν ανήκε στις πιο φτωχές.
Ίσως με τον τρόπο αυτό να θέλησαν να δείξουν οι φίλοι του την αφιλοχρηματία του Σωκράτη., σε αντίθεση προς τους επαγγελματίες σοφιστές, και να αφαιρέσουν έτσι την κατηγορία ότι δίδασκε "επί χρηματισμώ", όπως ειπώθηκε από τον Αριστοφάνη και πολύ πιθανόν από τους κατήγορούς του στο δικαστήριο. Επομένως ο Σωφρονίσκος καταχρηστικά αποκαλείται από τους απολογητές του Σωκράτη. λιθοξόος, όπως ο Κλέωνας βυρσοδέψης ή ο Υπέρβολος λυχνοποιός από τον Αριστοφάνη, ενώ στην πραγματικότητα διεύθυναν αυτοί τις αναφερόμενες επιχειρήσεις. Το ίδιο πιθανόν να ισχύει και για το μαιευτικό επάγγελμα της Φαιναρέτης, το οποίο προήλθε από συσχετισμό με τη μαιευτική μέθοδο του διασήμου γιου της. Ο Χάρι Τουλ (διασημος μελετητης του Πλατωνα και εκδοτης του περιοδικου "Πλάτων" 1975) λέει κατά λέξη: "Πρέπει να σημειώσωμεν και μίαν περίεργον σύμπτωσιν, το ότι ο Σωκράτης, ο σωφρονέστερος των ανθρώπων και διαπρύσιος κήρυξ της Αρετής, είχεν ως πατέρα τον Σωφρονίσκον και ως μητέρα την Φαιναρέτην. Μήπως και ενταύθα δεν πρόκειται περί απλής σύμπτώσεως, αλλ' εβοήθησαν και χείρες ανθρώπιναι;".
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ
Οι άμεσες πληροφορίες λείπουν και από τον τομέα αυτό, όπως και από τη ζωή του. Ο ίδιος δε μας άφησε κανένα γραπτό του. Ό,τι ξέρουμε λοιπόν για τη διδασκαλία του, το έχουμε μάθει από τους μαθητές του Πλάτωνα και Ξενοφώντα, οι οποίοι στα έργα τους αποτύπωσαν τις θεωρίες και το πνεύμα του μεγάλου τους δασκάλου. Από τη μελέτη των έργων αυτών προκύπτουν τα εξής: Ο Σωκράτης. μετέθεσε το κέντρο της φιλοσοφίας από τον εξωτερικό κόσμο των Ιώνων στον εσωτερικό, από τη φύση στον άνθρωπο. Συζητούσε διαρκώς για τα ανθρώπινα, εξετάζοντας "τι ευσεβές, τι ασεβές, τι καλόν, τι αισχρόν, τι δίκαιον, τι άδικον, τι σωφροσύνή, τι μανία, και περί των άλλων ά τους μεν ειδότας ηγείτο καλούς καγαθούς είναι, τους δ' αγνοούντας ανδραποδώδεις". Σκοπός του ήταν να κάνει τον άνθρωπο τίμιο, ηθικό και δίκαιο και όχι επιφανειακά ευτυχισμένο.
Χάραξε λοιπόν ένα δικό του δρόμο, για να φέρει τον άνθρωπο κοντά στην αλήθεια και τη σωτηρία. Ξεκίνησε από την αρχή ότι κάθε πράξη πρέπει να είναι αποτέλεσμα της ορθής γνώσης του πράγματος· αλλά για να γνωρίσει κανείς ένα πράγμα, είναι ανάγκη να το εξετάσει· συνεπώς είναι ανάγκη να ομολογήσει ότι δεν το γνώριζε αυτό. Πριν όμως ασχοληθεί κανείς με τη γνώση των πραγμάτων, είναι ανάγκη να απαλλάξει τον εαυτό του από την ψεύτικη εντύπωση του οίεσθαι ειδέναι α μη οίδεν (ότι γνωρίζει όσα δε γνωρίζει). Αφετηρία λοιπόν για το Σωκράτη. αποτελεί το μηδέν ειδέναι (η τέλεια άγνοια). Πιο μπροστά όμως και από τη γνώση των άλλων όντων, υποστήριζε ότι πρέπει κανείς να γνωρίζει τον εαυτό του· έτσι το "γνώθι σαυτόν" αποβαίνει χαρακτηριστικό γνώρισμα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Γιατί όποιος αγνοεί τον εαυτό του και τις δικές του δυνάμεις, επιχειρεί, έργα, στα οποία αποτυγχάνει και δυστυχεί.
Με τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης έδωσε ένα νέο προσανατολισμό στη φιλοσοφία και κέρδισε την αναγνώριση των διανοητών όλων των εποχών, οι οποίοι των θεωρούν αιώνιο φιλόσοφο. Και όμως ο γίγαντας αυτός της φιλοσοφίας όχι μόνο δεν έγραψε τίποτε από όσα δίδασκε, αλλά ούτε σχολή επιχείρησε να ιδρύσει ούτε ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα να δημιουργήσει. Ιδιόρρυθμος όπως όλοι οι μεγάλοι, τη φροντίδα αυτή την άφησε στους μαθητές του· και δεν είχε λίγους. Από αυτούς ξεχώρισαν και ίδρυσαν δικές τους σχολές ο Ευκλείδης, ο Φαίδωνας, ο Αντισθένης, ο Αρίστιππος και πάνω από όλους ο Πλάτωνας.
Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Ο Σωκράτης. για την εύρεση της αλήθειας μεταχειριζόταν το ερωτάν και το αποκρίνεσθαι, δηλ. τη διαλεκτική μέθοδο, η οποία είναι εφαρμογή της λογικής. Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε μαιευτική, γιατί δεν προσπαθούσε να διδάξει δογματικά, αλλά σε συνεργασία με τους άλλους να ανεύρει την αλήθεια· ούτε ήθελε να την προσφέρει έτοιμη στους άλλους, αλλά να διεγείρει την έμφυτη επιθυμία του καθενός προς την αλήθεια και την αρετή και να υποδείξει το δρόμο που οδηγεί σ' αυτήν. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του τα σχετικά με την τακτική του αυτή: Ο θεός μαιεύεσθαί με αναγκάζει, γεννάν δ' απεκώλυσεν, δηλ. ο θεός με υποχρεώνει να βοηθώ στη γέννηση (των ιδεών) και με εμπόδισε να τις γεννώ. Πολλές φορές ο φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και τη λεγομένη σωκρατική ειρωνεία, για να στηλιτεύσει τους πάντα ειδέναι οιομένους και μέγα φρονούντας επί σοφία, δηλ. εκείνους που νόμιζαν ότι όλα τα γνωρίζουν και υπερηφανεύονταν για τη σοφία τους. Ο Σωκράτης δηλ. προσποιόταν ότι αγνοεί αυτά που εκείνοι ισχυρίζονταν ότι γνώριζαν, και τους ρωτούσε για να τα μάθει δήθεν και αυτός. Τις αποκρίσεις που έπαιρνε, στην αρχή, έκανε πως τις δέχεται για ορθές και προσποιόταν ότι τους θαύμαζε, αλλά προχωρώντας στη συζήτηση τους οδηγούσε σε άτοπα συμπεράσματα, εξαιτίας των οποίων αναγκάζονταν και οι ίδιοι να παραδεχτούν ότι τίποτε δε γνωρίζουν από εκείνα που νόμιζαν ότι γνωρίζουν.
Αντίθετα μ' εκείνους, δεν έπαιρνε χρήματα από τους μαθητές του και περιοριζόταν σε μια φτωχική ζωή, αφού περιόρισε στο ελάχιστο τις υλικές του ανάγκες. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη και μαζί της απέκτησε τρία παιδιά. Ο μαθητής του Πλάτωνας μας δίνει την πληροφορία ότι ο Σωκράτης. πήρε μέρος σε τρεις εκστρατείες: στην Ποτίδαια το 432 π.Χ., στο Δήλιο το 424 π.Χ. και στην Αμφίπολη το 422 π.Χ. και ότι σ' όλες διακρίθηκε για το θάρρος του. Το 406 π.Χ. ήταν επιστάτης των πρυτάνεων (δηλ. πρόεδρος της βουλής) και κατά τη δίκη των στρατηγών για τα γεγονότα στις Αργινούσες αρνήθηκε να ικανοποιήσει την αξίωση των οργισμένων Αθηναίων να βάλει σε ψηφοφορία μια παράνομη πρόταση. Το 404 π.Χ. επίσης, με κίνδυνο της ζωής του, αρνήθηκε να εκτελέσει μια παράνομη διαταγή των τριάκοντα τυράννων. Το 399 π.Χ. κατηγορήθηκε για ασέβεια προς τους θεούς και για διαφθορά των νέων, καταδικάστηκε σε θάνατο και ήπιε ατάραχος το κώνειο μέσα στη φυλακή και περιστοιχισμένος από τους μαθητές του. Τα βιογραφικά αυτά στοιχεία είναι σύμφωνα με την παράδοση.
Η οικονομική κατάσταση του Σωκράτη. δεν ήταν τέτοια που θέλει η παράδοση. Ο Σωκράτης. πήρε μέρος στις εκστρατείες ως οπλίτης. Αυτό σημαίνει ότι ανήκε στην τάξη των ζευγιτών. Ως οπλίτης έπρεπε να έχει σχετική οικονομική άνεση, γιατί αυτός, εκτός από την αγορά της πανοπλίας του, έπρεπε να μπορεί να συντηρεί τον εαυτό του και έναν ακόλουθο σ' όλη τη διάρκεια της εκστρατείας. Ασφαλώς όμως ως ζευγίτης θα πρέπει να είχε και άλλους δούλους για τις οικιακές δουλειές και για την καλλιέργεια των χωραφιών, που προϋπέθετε η τάξη του. Και το "βάναυσο" επάγγελμα του λιθοξόου δεν ταιριάζει ούτε στον ίδιο ούτε στον πατέρα του, γιατί τα βιοποριστικά επαγγέλματα τα ασκούσαν μόνο άνθρωποι της κατώτερης κοινωνικής τάξης, των θητών, και όχι των ζευγιτών. Το πιο πιθανό είναι λοιπόν ότι ο πατέρας του Σωκράτης. είχε εργαστήριο λαξευτικής, όπου θα χρησιμοποιούσε δούλους για την εκτέλεση των δύσκολων εργασιών. Γι' αυτό δεν αποκλείεται τα σχετικά με την "πενία" του Σωκράτη. να είναι εφευρέσεις των απολογητών του, γιατί υπάρχουν και πολλά άλλα στοιχεία που φανερώνουν ότι η οικογένεια του Σωκράτη. δεν ανήκε στις πιο φτωχές.
Ίσως με τον τρόπο αυτό να θέλησαν να δείξουν οι φίλοι του την αφιλοχρηματία του Σωκράτη., σε αντίθεση προς τους επαγγελματίες σοφιστές, και να αφαιρέσουν έτσι την κατηγορία ότι δίδασκε "επί χρηματισμώ", όπως ειπώθηκε από τον Αριστοφάνη και πολύ πιθανόν από τους κατήγορούς του στο δικαστήριο. Επομένως ο Σωφρονίσκος καταχρηστικά αποκαλείται από τους απολογητές του Σωκράτη. λιθοξόος, όπως ο Κλέωνας βυρσοδέψης ή ο Υπέρβολος λυχνοποιός από τον Αριστοφάνη, ενώ στην πραγματικότητα διεύθυναν αυτοί τις αναφερόμενες επιχειρήσεις. Το ίδιο πιθανόν να ισχύει και για το μαιευτικό επάγγελμα της Φαιναρέτης, το οποίο προήλθε από συσχετισμό με τη μαιευτική μέθοδο του διασήμου γιου της. Ο Χάρι Τουλ (διασημος μελετητης του Πλατωνα και εκδοτης του περιοδικου "Πλάτων" 1975) λέει κατά λέξη: "Πρέπει να σημειώσωμεν και μίαν περίεργον σύμπτωσιν, το ότι ο Σωκράτης, ο σωφρονέστερος των ανθρώπων και διαπρύσιος κήρυξ της Αρετής, είχεν ως πατέρα τον Σωφρονίσκον και ως μητέρα την Φαιναρέτην. Μήπως και ενταύθα δεν πρόκειται περί απλής σύμπτώσεως, αλλ' εβοήθησαν και χείρες ανθρώπιναι;".
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ
Οι άμεσες πληροφορίες λείπουν και από τον τομέα αυτό, όπως και από τη ζωή του. Ο ίδιος δε μας άφησε κανένα γραπτό του. Ό,τι ξέρουμε λοιπόν για τη διδασκαλία του, το έχουμε μάθει από τους μαθητές του Πλάτωνα και Ξενοφώντα, οι οποίοι στα έργα τους αποτύπωσαν τις θεωρίες και το πνεύμα του μεγάλου τους δασκάλου. Από τη μελέτη των έργων αυτών προκύπτουν τα εξής: Ο Σωκράτης. μετέθεσε το κέντρο της φιλοσοφίας από τον εξωτερικό κόσμο των Ιώνων στον εσωτερικό, από τη φύση στον άνθρωπο. Συζητούσε διαρκώς για τα ανθρώπινα, εξετάζοντας "τι ευσεβές, τι ασεβές, τι καλόν, τι αισχρόν, τι δίκαιον, τι άδικον, τι σωφροσύνή, τι μανία, και περί των άλλων ά τους μεν ειδότας ηγείτο καλούς καγαθούς είναι, τους δ' αγνοούντας ανδραποδώδεις". Σκοπός του ήταν να κάνει τον άνθρωπο τίμιο, ηθικό και δίκαιο και όχι επιφανειακά ευτυχισμένο.
Χάραξε λοιπόν ένα δικό του δρόμο, για να φέρει τον άνθρωπο κοντά στην αλήθεια και τη σωτηρία. Ξεκίνησε από την αρχή ότι κάθε πράξη πρέπει να είναι αποτέλεσμα της ορθής γνώσης του πράγματος· αλλά για να γνωρίσει κανείς ένα πράγμα, είναι ανάγκη να το εξετάσει· συνεπώς είναι ανάγκη να ομολογήσει ότι δεν το γνώριζε αυτό. Πριν όμως ασχοληθεί κανείς με τη γνώση των πραγμάτων, είναι ανάγκη να απαλλάξει τον εαυτό του από την ψεύτικη εντύπωση του οίεσθαι ειδέναι α μη οίδεν (ότι γνωρίζει όσα δε γνωρίζει). Αφετηρία λοιπόν για το Σωκράτη. αποτελεί το μηδέν ειδέναι (η τέλεια άγνοια). Πιο μπροστά όμως και από τη γνώση των άλλων όντων, υποστήριζε ότι πρέπει κανείς να γνωρίζει τον εαυτό του· έτσι το "γνώθι σαυτόν" αποβαίνει χαρακτηριστικό γνώρισμα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Γιατί όποιος αγνοεί τον εαυτό του και τις δικές του δυνάμεις, επιχειρεί, έργα, στα οποία αποτυγχάνει και δυστυχεί.
Με τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης έδωσε ένα νέο προσανατολισμό στη φιλοσοφία και κέρδισε την αναγνώριση των διανοητών όλων των εποχών, οι οποίοι των θεωρούν αιώνιο φιλόσοφο. Και όμως ο γίγαντας αυτός της φιλοσοφίας όχι μόνο δεν έγραψε τίποτε από όσα δίδασκε, αλλά ούτε σχολή επιχείρησε να ιδρύσει ούτε ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα να δημιουργήσει. Ιδιόρρυθμος όπως όλοι οι μεγάλοι, τη φροντίδα αυτή την άφησε στους μαθητές του· και δεν είχε λίγους. Από αυτούς ξεχώρισαν και ίδρυσαν δικές τους σχολές ο Ευκλείδης, ο Φαίδωνας, ο Αντισθένης, ο Αρίστιππος και πάνω από όλους ο Πλάτωνας.
Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Ο Σωκράτης. για την εύρεση της αλήθειας μεταχειριζόταν το ερωτάν και το αποκρίνεσθαι, δηλ. τη διαλεκτική μέθοδο, η οποία είναι εφαρμογή της λογικής. Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε μαιευτική, γιατί δεν προσπαθούσε να διδάξει δογματικά, αλλά σε συνεργασία με τους άλλους να ανεύρει την αλήθεια· ούτε ήθελε να την προσφέρει έτοιμη στους άλλους, αλλά να διεγείρει την έμφυτη επιθυμία του καθενός προς την αλήθεια και την αρετή και να υποδείξει το δρόμο που οδηγεί σ' αυτήν. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του τα σχετικά με την τακτική του αυτή: Ο θεός μαιεύεσθαί με αναγκάζει, γεννάν δ' απεκώλυσεν, δηλ. ο θεός με υποχρεώνει να βοηθώ στη γέννηση (των ιδεών) και με εμπόδισε να τις γεννώ. Πολλές φορές ο φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και τη λεγομένη σωκρατική ειρωνεία, για να στηλιτεύσει τους πάντα ειδέναι οιομένους και μέγα φρονούντας επί σοφία, δηλ. εκείνους που νόμιζαν ότι όλα τα γνωρίζουν και υπερηφανεύονταν για τη σοφία τους. Ο Σωκράτης δηλ. προσποιόταν ότι αγνοεί αυτά που εκείνοι ισχυρίζονταν ότι γνώριζαν, και τους ρωτούσε για να τα μάθει δήθεν και αυτός. Τις αποκρίσεις που έπαιρνε, στην αρχή, έκανε πως τις δέχεται για ορθές και προσποιόταν ότι τους θαύμαζε, αλλά προχωρώντας στη συζήτηση τους οδηγούσε σε άτοπα συμπεράσματα, εξαιτίας των οποίων αναγκάζονταν και οι ίδιοι να παραδεχτούν ότι τίποτε δε γνωρίζουν από εκείνα που νόμιζαν ότι γνωρίζουν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου