Με τον όρο μυθολογία των Αζτέκων εννοείται το συνολικό σώμα μύθων που διαμόρφωσαν τα θρησκευτικά πιστεύω και τις κοινωνικές δομές του πολιτισμού των Αζτέκων. Κυρίαρχη θέση σε αυτό το πλέγμα των μύθων έχει ο ιδρυτικός μύθος και το πάνθεον των Αζτέκων, έτσι όπως διαμορφώθηκε κατά την περίοδο ίδρυσης της αυτοκρατορίας.
Ιδρυτικός μύθος
Η ίδρυση του κράτους των Αζτέκων αρχίζει με τον μύθο του Χουϊτζιπότστλι. Aντλώντας από τον μύθο των πέντε ηλίων και τους μεσοαμερικανικούς μύθους της δημιουργίας, γνωστούς στην ευρύτερη επικράτεια του Μεξικού οι Αζτέκοι δημιούργησαν τους δικούς τους μύθους, οι οποίοι βρίσκονται μόνο στον δικό τους πολιτισμό. Οι προφητείες και οι αιτιολογίες για την ανάπτυξη του κράτους των Αζτέκων -κάτι που συμβαίνει σε όλους τους ιδρυτικούς εθνικούς ή φυλετικούς μύθους εμφανίζονται πριν από τη γέννηση της κεντρικής θεότητας, του Χουϊτζιλοπότστλι. Η μητέρα του Χουϊτζιλοπότστλι, Κοατλίκουε, (Εκείνη με το φιδίσιο ένδυμα), τελούσε το ιερό καθήκον της στο όρος του Ερπετού (Serpent Mountain), κοντά στην Τούλα, μαζεύοντας έναν θύσανο φτερών, όταν ανακάλυψε ότι ήταν έγκυος. Οι τετρακόσιοι γιοι και η κόρη της Κογιολξαχκούι θύμωσαν και αποφάσισαν να τη σκοτώσουν. Διαμόρφωσαν λοιπόν μια στρατιά την οποία οδηγούσε η Κογιολξαχκούι και επιτέθηκαν.
Τότε γεννήθηκε σε μια στιγμή ο Χουϊτζιλοπότστλι, πλήρως ανεπτυγμένος, πλήρως οπλισμένος, με ασπίδα και λόγχη. Έφερε πύρινο σκήπτρο με κεφαλή φιδιού και με αυτό επιτέθηκε στην αδελφή του, τεμαχίζοντας το σώμα της. Κατόπιν επιτέθηκε στον υπόλοιπο στρατό, σκοτώνοντας και διασκορπίζοντας τους αδελφούς του. Με αυτόν τον τρόπο ο νεογέννητος έγινε καθοδηγητής των Μεσίκα στο μακρύ ταξίδι τους για μόνιμη εγκατάσταση. Οι Μεσίκα με δυσκολίες και περιπέτειες έφτασαν στον τόπο που ονομαζόταν Τενοτστιτλάν. Εκεί ο θεός εμφανίστηκε στα όνειρα ιερέων για να τους καθοδηγήσει στην επιλογή του τόπου. Φθάνοντας στην ελώδη γη μια λίμνης ακολούθησαν τους οιωνούς, έναν αητό που έτρωγε φίδι, και εγκατέστησαν εκεί την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας τους.
Πάνθεον
Θεότητα Ιδιότητες
Τλαλοκάν Η κατοικία των θεών και των θεαινών των Αζτέκων
Κοατλίκουε Θεά του πόνου της ζωής
Τεζκατλιπόκα Θεός της μοίρας, της δημιουργίας, της μαγείας, του πολέμου και του θανάτου
Σίπε Τοτέκ Θεός της Άνοιξης και της νέας ζωής
Σοτσιπίλλι Ο πρίγκηπας των λουλουδιών, θεός της αυγής του χορού και της αγάπης
Χουεχουετέκτι Θεός της φωτιάς
Τλόκουε Ναχουάκουε Η μία υπέρτατη δύναμη, αρρενοθήλεια
Κετζαλκοάτλ Θεός της γνώσης, της ιερωσύνης, και του ανέμου
Τσαντίκο Θεά της Εστίας
Τλάλοκ Θεός της βροχής
Μικτλαντεκούχτλ Θεός των Νεκρών
Τσαλτσιουχτλίκουε Θεά των λιμνών και των γλυκών υδάτων
Τσικομεκοάτλ Θεά του αραβόσιτου
Χουϊτζιλοπότστλι Θεός του πολέμου του ήλιου και του έθνους
Η Αυτοκρατορία των Αζτέκων
Το κέντρο του πολιτισμού των Αζτέκων ήταν η κοιλάδα του Μεξικού, μια τεράστια, ωοειδής λεκάνη περίπου 7.500 πόδια επάνω από τη στάθμη θάλασσας. Η αυτοκρατορία των Αζτέκων περιέλαβε πολλές πόλεις και κωμοπόλεις, ειδικά στην κοιλάδα του Μεξικού. Η μεγαλύτερη πόλη στην αυτοκρατορία ήταν η πρωτεύουσα, Τενοχτιτλαν. Οι πρώτοι άποικοι έχτισαν με σωρους κούτσουρων, κατόπιν τα κάλυψαν με τη λάσπη και φύτεψαν τους σπόρους για να δημιουργήσουν τις ρίζες και να αναπτύξουν το πιό στερεό έδαφος για την οικοδόμηση των σπιτιών σε αυτό το ελώδες έδαφος. Τα κανάλια αποκόπηκαν επίσης μέσω του έλους έτσι ώστε ένα χαρακτηριστικό σπίτι των Αζτέκων είχε πίσω του ένα κανάλι με ένα κανό που δενόταν στην πόρτα.
Η ιστορία της ανόδου των Αζτέκων είναι μια από τις πιό αξιοπρόσεκτες ιστορίες στην παγκόσμια ιστορία. Ήταν μια σχετικά άγνωστη ομάδα ανθρώπων που μπήκαν στην κοιλάδα του Μεξικού κατά τη διάρκεια του 12ου και 13ου αιώνα Μ.Χ., και αυξήθηκαν για να είναι η μέγιστη δύναμη στην Αμερική ώσπου να έφθασαν οι Ισπανοί, στο 16ο αιώνα.
Λίγα είναι γνωστά για τους πρώτους Αζτέκους, δεν διατήρησαν ένα γραπτό αρχείο. Η ιστορία τους διαδοθηκε προφορικά από τη μια γενεά στην επόμενη. Ο μύθος λέει ότι προήλθαν από ένα νησί αποκαλούμενο Αζτλαν, που σημαίνει την άσπρη θέση - θέση των ερωδιών.
Στον κώδικα των Αζτέκων Tira de Λα Peregrinacion, καλούσαν συνήθως τους κυλίνδρους μετανάστευσης. Οι κύλινδροι δείχνουν τους Αζτέκους να αφήνουν το Αζτλαν, το οποίο περιγραφόταν ως ένα νησί σε μια λίμνη και που απεικονιζόταν σαν επτά ναοί στο κέντρο του νησιού. Οι Αζτέκοι αισθάνθηκαν ότι ήταν οι "επιλεγμένοι άνθρωποι του" Χουιτζιλοποχτλι. Οι Αζτέκοι θεώρησαν ότι ο Χουιτζιλοποχτλι ο πολεμικός Θεός τους ήταν ο προστάτης τους, και πώς τους είπε ψάξτε για τη γη της επαγγελίας.
Κάποτε κατά τη διάρκεια του 12ου & 13ου αιώνα οι Αζτέκοι εισήλθαν στην κοιλάδα του Μεξικού, όπου οδηγήθηκαν από αρχηγούς τους Τενοχ. Οδηγήθηκαν από μια θέση σε άλλη. Νωρίς στο 14ο αιώνα, ο Χουιτζιλοποχτλι είπε στον Τενοχ να οδηγήσει τους ανθρώπους του σε μια θέση του καταφυγίου σε ένα βαλτώδες νησί στη λίμνη Tεχκοκο. Όταν έφθασαν στον προορισμό τους, επρόκειτο να ψάξουν έναν αετό που σκαρφάλωσε σε έναν κάκτο, που αυξάνεται από έναν βράχο ή μια σπηλιά που περιβαλοταν απο νερό. Σε εκείνη την θέση, επρόκειτο να χτίσουν την πόλη τους και να τιμήσουν τον Χουιτζιλοποχτλι με ανθρώπινες θυσίες. Η πόλη που έχτισαν κλήθηκε Τενοχτιτλαν, η πόλη του Τενοχ.
Στα αρχικα στάδια της της Τενοχτιτλαν, η ανάπτυξη, των Αζτέκων ήταν πολύ δύσκολη στην ανεπιθύμητη θέση τους. Το Τενοχτιτλαν βρέθηκε σε ένα ελώδες νησί με τους περιορισμένους πόρους του, έχτισαν καλύβες με λάσπη, και μερικές μικρές ναών. Οι Αζτέκοι θα έπρεπε να εργάζονται συνεχώς για να διατηρήσουν μια πόλη στο βαλτώδες έδαφος. Υπήρξαν επίσης εντάσεις μεταξύ των Αζτέκων και των γειτονικών λαών στην ηπειρωτική χώρα. Παρά αυτά τα εμπόδια, οι Αζτέκοι δούλεψαν σκληρά για να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους. Υιοθέτησαν ένα γεωργικό σύστημα το Τσιναμπας. και σε μια μικρή χρονική περίοδο, το έδαφος μετασχηματίστηκε σε ένα εύφορο και ιδιαίτερα παραγωγικό νησί.
Η αυτοκρατορία των Αζτέκων που επεκτάθηκε, ειδικεύτηκε στους βιοτέχνες και τους απλούς εργάτες που παρουσιάστηκαν στο Τενοχτιτλαν για να επεκτείνουν την πόλη. Δεδομένου ότι στηρίχτηκε στο έδαφος ελών, οι μεγάλοι ξύλινοι πάσσαλοι οδηγήθηκαν στο μαλακό έδαφος για να αποτελέσουν τις ασφαλείς βάσεις για τα νέα κτήρια. Ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσουν την πέτρα Tεζοντλί για να κατασκευάσουν τα κτήρια στο ασταθές έδαφος. Παρά αυτές τις προφυλάξεις, οι μεγαλύτεροι ναοί και τα παλάτια θα βυθίζονταν συχνά κάτω από το επίγειο επίπεδο. Κατά συνέπεια, το παλαιότερο κτήριο επισκευαζόταν συνεχώς ή επανοικοδομήθηκε με τις νεώτερες δομές που χτίστηκαν πέρα από τον παλαιότερο πυρήνα.
Από 1376, οι Αζτέκοι ήξεραν ότι έπρεπε να επιλέξουν έναν αυτοκράτορα με βασιλική καταγωγή, για να κερδίσουν το σεβασμό των γειτόνων τους. Με πολιτική μεγαλοφυία, επέλεξαν ένα άτομο από το όνομα Ακαμαπιχτλι ως αυτοκράτορά τους. Αφορούσε τους τελευταίους κυβερνήτες Κουλχουακαν, και η καταγωγή του επεκτάθηκε πίσω εγκαίρως στο μεγάλο Τολτεκο κυβερνήτη Κετζαλκοατλ. Με την επιλογή Ακαμαπιχτλι ως Αζτέκο ο πρώτος αληθινός αυτοκράτορας, τους ήταν σε θέση να απαιτήσει τη καταγωγή του από τον μεγάλο Τολτεκο.
Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα η στρατιωτική δύναμη των Αζτέκων αυξήθηκε. Αυξήθηκαν από μια μικρή φυλή μισθοφόρων σε μια ισχυρή και ιδιαίτερα πειθαρχημένη στρατιωτική δύναμη. Διαμόρφωσαν επίσης τις συμμαχίες με τους ισχυρούς γείτονές τους Tεχκοκο και Tακουμπα, γνωστές ως τριπλή συμμαχία. Ήταν ένας χρόνος για την οικοδόμηση και η πόλη Τενοχτιτλαν αυξήθηκε και ευημέρησε.
Μέχρι το τέλος της εξουσίας της Τενοχτιτλαν, το 1520 ..38 κατακτημένες επαρχίες είχαν γίνει, υποτελείς οι οποίες έπρεπε να πληρώνουν φόρο. Εντούτοις, μερικές από τις φυλές στα σύνορα έμειναν έντονα ανεξάρτητες. Αυτό το κατέστησε εύκολο για τον ισπανό κατακτητή, Κορτεζ να τους νικήσει. Οι ιερείς εξέθεσαν τα σημάδια της μοίρας, αλλά ο Mοντεζουμα, ο κυβερνήτης των Αζτέκων, νόμισε ότι ο Κορτεζ ήταν ο λευκός Θεός που επιστρέφει.. Ο Ισπανός νίκησε τους Αζτέκους και οι Καθολικοί θεώρησαν ότι ήταν το καθήκον τους να καταστρέψουν κάθε ίχνος των Αζτέκων. Οι λίγοι Αζτέκοι που παραμένουν έχουν συνεχίσει τον πολιτισμό τους σήμερα.
O συμβολισμός στη μυθολογία των Αζτέκ (ων)
Οι μυθολογίες των λαών ήταν και είναι μια ζωντανή διδασκαλία για την ανθρωπότητα και κατά κάποιο τρόπο οι ερμηνείες τους έχουν πολλαπλά επίπεδα αναφοράς. 'Aλλοτε θεωρούνται κοσμογονικές αποκαλύψεις, άλλοτε διδασκαλίες προς τις επόμενες γενεές και άλλοτε στοιχεία ψυχολογικής ερμηνείας και ανάλυσης σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο.
Από αυτή την άποψη είναι πολλές οι προσπάθειες που έχουν γίνει για την ερμηνεία των μοτίβων που παρουσιάζονται στις μυθολογίες του αποκαλούμενου «δυτικού πολιτισμού». Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, με την ανάπτυξη της σύγχρονης -πολιτισμικά σχετικιστικής- ανθρωπολογικής έρευνας το ενδιαφέρον έχει στραφεί στη λεπτομερή εξέταση μυθολογιών που προέρχονται από «άλλους» πολιτισμούς. Μέσω αυτής της έρευνας ο δυτικός νους είναι δυνατόν να προσεγγίσει το «άλλο» από μια διαφορετική οπτική γωνία, η οποία, αν μη τι άλλο, παρέχει τη δυνατότητα κατανόησης και αφομοίωσης στοιχείων πολύτιμων για την αντιμετώπιση του παγκόσμιου πολιτισμού ως συλλογικής οντότητας.
Οι «'Αλλοι» Πολιτισμοί
Ιδωμένοι μέσα από το μάτι του δυτικού ιστορικού, οι γηγενείς πολιτισμοί του αποκαλούμενου Νέου Κόσμου, αναπτύχθηκαν σε όλες σχεδόν τις γωνιές της αμερικανικής ηπείρου. Στο Περού αναπτύχθηκε ο πολιτισμός των Ίνκα, στην Κολομβία ο πολιτισμός των Τσίμπσα, στο Μεξικό ο πολιτισμός των Αζτέκ, ενώ στην Ταμπάσκο, την Τσιάπας, στο Καμπέτσε, το Γιουκατάν, τη Γουατεμάλα, τη βρετανική και τη βόρεια Ονδούρα απλώθηκε ο πολιτισμός των Μάγια. Όλοι αυτοί πολιτισμοί βέβαια δεν ήταν απομονωμένοι. Περιβάλλονταν από ένα δακτύλιο αλληλοσυσχετιζόμενων πολιτισμών, με τους οποίους εναρμονίζονταν σε αρκετά σημεία, όπως για παράδειγμα οι Ζαποτέκ στα νότια των Αζτέκ και οι Τοτονάκ στην πολιτεία της Βέρα Κρουζ.
Η αυτοκρατορία των Αζτέκ με την πρωτεύουσά της την Τενοστιτλάν ήταν εδραιωμένη στο υψίπεδο Αναχουάκ, εκεί που βρίσκεται η σημερινή πρωτεύουσα της δημοκρατίας του Μεξικού. Κατά τον 6ο μ.Χ. αιώνα πιστεύεται -αν και υφίσταται διαμάχη μεταξύ των των ακαδημαϊκών ως προς το θέμα- πως αυτή η περιοχή κατοικείτο από τους Τολτέκ, ένα λαό με προηγμένο πολιτισμό, ο οποίος κατείχε το δικό του ημερολόγιο και έκανε χρήση συμβολικών εικόνων. Η αυτοκρατορία τους κατέρρευσε κατά τον 10ο ή 11ο μ.Χ. αιώνα πιθανώς εξαιτίας λιμού και άλλων καταστροφών. Οι επιζώντες διέφυγαν στη χερσόνησο του Γιουκατάν και τη Γουατεμάλα, όπου ίδρυσαν την αυτοκρατορία των Μάγια. Την αυτοκρατορία των Τολτέκ διαδέχθηκε η αυτοκρατορία των Τσιχιμέκ και κατόπιν εκείνη των Αζτέκ. Η πραγματική ιστορία των Αζτέκ ως μεγάλο έθνος ξεκινά το 1376 μ.Χ. με ιστορικά γεγονότα στα οποία δεν είναι δυνατόν λόγω χώρου να αναφερθούμε εδώ. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η διακριτή ποιότητα του στυλ, όσο και ο προηγμένος πολιτισμός τους, δείχνουν πως πριν την πλήρη ανάπτυξη των παραδόσεων των Αζτέκ πρέπει να προηγήθηκε ένας αρχαιότερος πολιτισμός, χάρη στην παρουσία του οποίου έφτασε τούτος ο πολιτισμός στην ωριμότητά του.
Τα Σύμβολα
Τα σύμβολα των Αζτέκ συνδυάζονταν κυρίως στο ημερολόγιο. Το ημερολόγιο ήταν η βασική διάταξη, το σύστημα άρθρωσης των συμβολικών αποδόσεων. Οι θεότητες κατανέμονταν στο ημερολόγιο, κυβερνώντας διαφορετικές εποχές του έτους. Ήταν το βιβλίο των «καλών και κακών ημερών», δηλαδή ένας οδηγός ευνοϊκών και δυσμενών ημερών για την τέλεση καθημερινών καθηκόντων. Σε αυτόν το συμβολισμό απεικονίζεται στην πράξη η αναγνώριση της περιοδικότητας της ανθρώπινης ζωής, της αλλαγής των εποχών εξαιτίας των φυσικών φαινομένων, αλλά και η περιοδικότητα της κίνησης των ουράνιων σωμάτων. Τούτο προκύπτει από το γεγονός ότι το ημερολόγιο είχε παρόμοια -αν όχι την ίδια- σημασία για τους πολιτισμούς της Βαβυλωνίας, της Κίνας, της Αιγύπτου, της Ινδονησίας, ακόμη και της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.
Ωστόσο, το ημερολόγιο δεν ήταν η μοναδική συνδυαστική διάταξη συμβόλων. Στον Κώδικα Βοργία υπάρχει μια εικόνα στην οποία επιχειρείται από τους ιερείς-επιστήμονες εκείνης της εποχής η απεικόνιση των περιοχών του κόσμου. Στο οδοντωτό άκρο του στόματος της γης, από την τρύπα από την οποία ανατέλλουν τα άστρα, χτίζεται μια κλιμακωτή πυραμίδα. Τούτη η πυραμίδα συμβολίζει την ουράνια κατοικία και εμπεριέχει ένα ναό στη βάση της με τοξωτή κορυφή, πίσω από την οποία αναπαύονται οι ψυχές των προγόνων και των πολεμιστών που έπεσαν στη μάχη ή θυσιάστηκαν. Σύμφωνα με τη μυθολογία των Αζτέκ ο κόσμος χωρίζεται σε ζώνες ή επίπεδα. Οι ουρανοί χωρίζονται σε 13, ενώ ο κάτω κόσμος σε 9 διακριτά επίπεδα. Ο αριθμός αυτών των περιοχών δείχνει προς την κατεύθυνση του σεληνιακού κύκλου. Σχετικά εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ότι στην Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών ο κάτω κόσμος διαιρείται σε 12 τμήματα, τα οποία αντιστοιχούν -όπως και στο Μεξικό- στον αριθμό των ωρών της νύκτας. Η διαστρωμάτωση του κόσμου στη μεξικανική εν γένει μυθολογία απεικονίζεται εικονογραφικά ως μια γιγάντια πυραμίδα με σκαλοπάτια. Τούτο το μοτίβο μας οδηγεί με τη σειρά του στις πραγματικές πυραμίδες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν έτσι κοσμικά φαινόμενα και διαδικασίες. Σύμφωνα με τον 'Aλφρεντ Τζερεμάιας κάτι παρόμοιο συναντά κανείς στη Λαγκάς, την εποχή του βασιλιά Γκουντέα (2000 π.Χ.). Εκεί υπήρχε μια κλιμακωτή πυραμίδα, γνωστή ως «ο ναός με τις επτά ζώνες». Στην πραγματικότητα οι επτά ζώνες είναι μια αναφορά στις επτά κοσμικές σφαίρες. Υπάρχει επίσης μια ανάλογη πολυνήσια σύλληψη των κοσμικών στρωμάτων, ενώ η ίδια ιδέα απαντάται σε πολλές μυθολογίες, στις οποίες διακρίνονται τα ουράνια από τα υποχθόνια επίπεδα. Τέτοιες ιδέες στηρίζονται εν μέρει σε αστρονομικά -ιδιαίτερα σεληνιακά- φαινόμενα.
Όπως το έθεσε ο 'Aντολφ Μπάστιαν, τα κοσμικά επίπεδα που απαντώνται στην πολυνησιακή μυθολογία, χρειάζονται -εκτός από κοσμογραφική ή αστρονομική- και ψυχολογική ερμηνεία. Τα κοσμικά επίπεδα στη μυθολογία συμβολίζουν εκτός των άλλων και επίπεδα της συνείδησης. Για παράδειγμα οι υποχθόνιες περιοχές αντιστοιχούν στο υποσυνείδητο με τις σκοτεινές, ζωικές παρορμήσεις του. Οι ουράνιες περιοχές με τη σειρά τους αντιστοιχούν στην εξυψωμένη, διαισθητική και εκστατική κατάσταση συνείδησης, ενώ οι γήινες περιοχές αντιπροσωπεύουν την αφυπνισμένη συνείδηση. Η ηχώ αυτών των ιδεών γίνεται εύκολα αντιληπτή στη Θεία Κωμωδία του Δάντη, στην οποία το όρος του Καθαρτηρίου με τις διαβαθμίσεις του. Στις διεισδυτικές διερευνήσεις του θέματος ο Κόνραντ Θίοντορ Πρέους δείχνει με ποιο τρόπο μέσα από τέτοιου είδους μοτίβα το σκοτάδι μεταμορφώνεται σε φως στη θρησκευτική λατρεία των Αζτέκ. Ωστόσο, τον ίδιο συμβολισμό της εναλλαγής του φωτός και του σκότους και της μετουσίωσης του σκότους σε φως είναι δυνατόν να βρούμε σε πολλές λατρείες και μυθολογίες. Βέβαια, το φως εδώ έχει μια διπλή έννοια εκείνη της φυσικής δύναμης μέσα από την οποία φωτίζεται ο κόσμος και εκείνη της εσωτερικής δύναμης της φώτισης της συνείδησης.
Κετζαλκοάτλ
Τούτη η αντίληψη μας οδηγεί σε μια από τις πλέον σεβάσμιες μορφές της μυθολογίας των Αζτέκ, τον Κουετζαλκοάτλ, ο οποίος προσδιορίζεται ενίοτε ως ο λυτρωτής των Αζτέκ. Σε ό,τι αφορά στο μυθολογικό πάνθεο των Αζτέκ ο Κετζαλκοάτλ είναι σε μια παλαιότερη έκδοση ο θεός των ανέμων, στη θέση του Εχεκάτλ, αν και πολλοί πιστεύουν πως το όνομα Εχεχάτλ είναι απλώς μια διαφορετική ονομασία για την ίδια οντότητα. Σύμφωνα με το μύθο είναι εκείνος που σπέρνει τις θύελλες, προκειμένου να ανοίξει το δρόμο για τη Σαλσιουχτλίκε, τη θεά της βροχής και του τρεχούμενου νερού. Αργότερα γίνεται ο θεός του πολιτισμού και της γνώσης. Είναι το φτερωτό ερπετό (κετζάλ=φτέρωμα, κοάτλ=ερπετό), γεγονός που μας οδηγεί στον παγκόσμιο μυθολογικό συσχετισμού του ερπετού με τη σοφία. Είναι ο Θεός Δημιουργός, εκείνος που δίδαξε στον άνθρωπο την καλλιέργεια, εκείνος που «ανοίγει τους δρόμους» ξεκαθαρίζοντάς τους με τις θύελλές του. Είναι ο αρχαίος και για αυτό απεικονίζεται συχνά με γενειάδα. Είναι ο εκπρόσωπος του πνεύματος, εξαιτίας της μυθολογικής σχέσης της ιδέας του ανέμου με το «πνεύμα», δηλαδή «αυτό που φυσιέται». Λέγεται πως γεννήθηκε στη Μισατλούκο, στα βαθιά νερά όπου ζουν τα μεγάλα ψάρια και γονείς του ήταν ο Καμαξτλί και Σιμάλμα.
Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο ο Κετζαλκοάτλ γεννήθηκε στους αρχαίους χρόνους σε ένα βασίλειο ομορφιάς και αφθονίας. Ο πρίγκιπας και ο λαός του ζούσε σε μια κατάσταση αγνότητας και ολοκλήρωσης. Σε τούτο το βασίλειο γεννήθηκε το ημερολόγιο και οι επιστήμες των ιερέων, ενώ πολύχρωμο βαμβάκι φύτρωνε στους αγρούς. Όμως, ο πρίγκιπας υπέκυψε στον πειρασμό και αμάρτησε. Του δόθηκε να πιεί ένα ποτό, το οποίο εκείνος θεώρησε ως ποτό της αθανασίας. Αντί να κερδίσει την αθανασία, όμως, μέθυσε και παραφέρθηκε. Έτσι έχασε την αρχική αυτυχία και το βασίλειό του. Αναχώρησε, όπως κάνουν οι ήρωες σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, παίρνοντας μαζί του τα χειρόγραφα με τις εικόνες, τα τραγούδια και τους αυλούς. Ταξίδεψε ανατολικά, σε μια περιοχή που ονομαζόταν «ο τόπος της θυσίας». Μαζί του ταξίδεψε μια στρατιά παράξενων νάνων και ξωτικών, η οποία δεν κατάφερε να επιβιώσει στα υψηλά περάσματα των χιονισμένων βουνών. Στις ακτές των ουράνιων υδάτων, ο Κετζαλκοάτλ σταμάτησε και θρήνησε γεμάτος δάκρυα. Έριξε καταγής το φτερωτό του κάλυμμα, την τιρκουάζ μάσκα του και ρίχτηκε εκούσια στη φωτιά. Οι στάχτες του σκορπίστηκαν στον άνεμο και μεταμορφώθηκαν σε πολλά είδη πουλιών με πολύχρωμο φτέρωμα. Η καρδιά του έγινε το άστρο του πρωινού.
Με αυτόν τον τρόπο ο Κετζαλκοάτλ, ως φθίνουσα σελήνη, στο τέλος του σεληνιακού μήνα πεθαίνει κάτω από τις ακτίνες του πρωινού ήλιου, της πυράς, γιατί η σελήνη –όπως και η καρδιά του ήρωα- γίνεται το πρωινό άστρο, που ανατέλλει όλο και λαμπρότερο καθώς εξαφανίζεται η σελήνη. Ωστόσο, τούτη δεν είναι η μοναδική ερμηνεία τούτης της οντότητας. Συχνά ο Κετζαλκοάτλ απεικονίζεται με τα τελετουργικά αντικείμενα της θανάτωσης -τα αντικείμενα που προετοιμάζουν το δρόμο για την εσωτερική φώτιση μέσω της διαδικασίας του θανάτου και της αποκοπής των αισθήσεων από την ύλη. Ας μην ξεχνάμε εδώ πως η θυσία, όσο και απεχθής και αν φαντάζει στο «πολιτισμένο μάτι» μας για την αρχαιότητα και για όλους ανεξαιρέτως τους λαούς αποτελούσε ιεροφάνεια. Ήταν μια διαδικασία ιεροποίησης της ύλης, η οποία επιτυγχάνετο μέσω της εκούσιας θυσίας. Μετουσιωμένες αυτές οι ιδέες της εκούσιας προσφοράς για τη λύτρωση του συνόλου εμφανίζονται αργότερα στο μοτίβο του ήρωα, ο οποίοςαναλαμβάνει μέσω της προσωπικής του θυσίας να μετουσιώσει και να εξυψώσει ολόκληρο τον κόσμο.
Σε έναν άλλο μύθο ο Κετζαλκοάτλ είναι ο γιος -όπως προαναφέραμε- ενός ζεύγους πρωταρχικών θεοτήτων, οι οποίες συμβολίζουν τον πρωταρχικό θεό και την πρωταρχική θεά. Ο πρωταρχικός θεός είναι ο ουρανός, ο οποίος απλώνεται πάνω από τη γη, τη γονιμοποιεί με τα νερά του και τη ζεσταίνει με τις αχτίδες του. Η πρωταρχική θεά είναι η γη, που απλώνεται από κάτω του και δέχεται το σπόρο της δημιουργίας. Ο γιος που γεννιέται από το πρωταρχικό ζεύγος είναι ο αέρας, που απλώνεται ανάμεσα στους δύο. Ο διαχωρισμός του πρωταρχικού ζεύγους της δημιουργίας από το γιο αέρα είναι παρών και σε άλλες μυθολογίες, όπως εκείνες των Πολυνησίων και της αρχαίας Αιγύπτου. Παρόμοια κοσμολογική τριάδα, επίσης, μπορεί να βρει κανείς στη βαβυλωνιακή μυθολογία με τον Απσού ως πρωταρχικό πατέρα, την Τιαμάτ ως πρωταρχική μητέρα και τον γιο Μούμου.
Η Ερμηνεία
Από ψυχολογικής άποψης όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του Κετζαλκοάτλ είναι αρκετά ενδιαφέροντα. Εδώ ανακαλύπτουμε ποιότητες διάχυτες σε ανθρώπους οι οποίοι σε μεταγενέστερα στάδια υπήρξαν ιδρυτές θρησκειών. Η εθελούσια θυσία του είναι ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά, όπως και η μοναξιά της πορείας του μέσα από τα χιονισμένα ορεινά περάσματα, μια πράξη που μπορεί να αναλάβει μόνον μια ανώτερη ύπαρξη, εγκαταλείποντας πίσω του τις στοιχειακές δυνάμεις που στηρίζουν την υλική ύπαρξη. Η θυσία του είναι δημιουργική, από την άποψη ότι οι στάκτες και τα μέλη του σώματός του μετουσιώνονται δημιουργικά σε φτερωτές υπάρξεις ή κοσμολογικά στοιχεία, όπως είναι το άστρο του πρωινού –επίσης παρόν σε διάφορες εκφάνσεις της παγκόσμιας μυθολογίας. Ο Κετζαλκοάτλ από αυτή την άποψη είναι «πεπτωκός», εξορισμένος από την αρχική αγνότητα, όπως ο Αδάμ και η Εύα. Η ανάλωσή του στη φωτιά είναι μια πράξη εξαγνισμού και αποκατάστασης, ένας προάγγελος του βαπτίσματος στο πυρ του Αγίου Πνεύματος.
Το στοιχείο που λείπει είναι η αποκατάσταση της ενότητας. Ο διamελισμός και το σκόρπισμa ακολουθούνται από μια επανένωση, όπως στην περίπτωση του Διόνυσου, του Ορφέα, του Όσιρι και τόσων άλλων μεγάλων μυθολογικών μορφών. Εδώ η ανάλωση στην πυρά είναι καθοριστική της επιστροφής, όπως στην περίπτωση ενός άλλου μεγάλου ήρωα, του Ηρακλή, που αναλώθηκε στην πυρά της Οίτης, για να μετουσιωθεί σε ουράνιο αστερισμό. Η θυσία παίζει ουσιαστικό ρόλο στις αρχαίες μεξικανικές λατρείες. Από τις απεικονίσεις παρατηρούμε ανθρώπινες και ζωικές θρησκείες, όπως και όλα τα είδη προσφορών. Όπως στο θερισμό ο χωρικός χωρίζει την ήρα από το στάρι, έτσι και στην ανθρώπινη θυσία ο ηλιακός θεός παίρνει ως σοδειά του την καρδιά του θύματος, γεγονός που μας οδηγεί στη σκέψη της αναγνώρισης της καρδιάς ως έδρας της συνείδησης από τους αρχαίους πολιτισμούς.
Σε μια άλλη του απόδοση ο Κετζαλκοάτλ είναι διδάσκαλος του ανθρώπινου γένους. Διδάσκει στους ανθρώπους τη γεωργία, το ημερολόγιο και τις επιστήμες, όπως ο Όανες, που κατά σύμπτωση (;) έρχεται επίσης από τα βάθη των υδάτων. Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με μια πολύμορφη θεότητα με ηλιακά χαρακτηριστικά, εξαιτίας της πύρινας θυσίας του. 'Aλλωστε οι ιερείς του στη μακρινή αρχαιότητα χτυπούσαν τύμπανα τη στιγμή της ανατολής και της δύσης, για να χαιρετίσουν την άφιξη και την αναχώρησή του. Σε αυτή τη θεότητα συγχωνεύεται το ηρωικό πρότυπο και η διδασκαλία του ανθρώπινου γένους, όπως επίσης και η ιδιαίτερη σημασία της ηλιακής λατρείας, με την οποία διατηρούν έντονη σχέση ακόμη και σήμερα οι αυτόχθονες της Λατινικής Αμερικής και του Μεξικού.
Η αναγνώριση όλων αυτών των στοιχείων σε μια μυθολογία «ξένη» προς τη «δυτική» νοοτροπία μας είναι αφεαυτής ικανή να μας ωθήσει στην κατανόηση μιας παγκοσμιότητας σε ό,τι αφορά στη διδασκαλία του μύθου. Μια διδασκαλία ιδιαίτερα ζωτική μέσα στο ρεύμα του γραμμικού χρόνου, καθώς έχει τη δυνατότητα να μας μεταφέρει το μήνυμα της κοινής καταγωγής του ανθρώπου από τον άνθρωπο, πέρα από κοινωνικές, πολιτισμικές ή οικονομικές διακρίσεις. Η μυθολογία είναι πανταχού παρούσα για να διατηρεί το νήμα της εξέλιξης και της διαχρονικής αξίας των συμβόλων.
Βιβλιογραφία
Ελευθερία Κονδυλάκη-Κοντού (Επιμ.) Οι Αζτέκοι: Αρχαίοι Θησαυροί του Μεξικού, Αθήνα 1988, Υπουργείο Πολιτισμού, Ελληνικό Τμήμα ICOM.
Theodor-Wilhelm Danzel, The Psychology of Ancient Mexican Symbolism, Princeton 1985, Princeton UniversityPress.
Joseph Campbell, Ο Ήρωας με τα Χίλια Πρόσωπα, Αθήνα 1990, Εκδόσεις Ιάμβλιχος.
C. G. Jung, H Ψυχολογική Προσέγγιση της Τριάδας και το Πρόβλημα του Τέταρτου, Αθήνα 2002, Εκδόσεις Ιάμβλιχος. Κ. Καλογερόπουλος, Μάγια, Αθήνα 1998, Εκδόσεις Ιάμβλιχος.
Mircea Eliade, A History of Religious Ideas, Chicago 1978, Chicago University Press.
Bierhorst, John, (1984), The Hungry Woman-Myths and Legends of the Aztecs. New York: William Morrow
Fah, Sophia Lyon and Dorothy T. Spoerl, (1958) "Heart-of-the-Earth-and-Sky", στο Beginnings: Earth, Sky, Life, Death, Boston: Unitarian Universalist Association
Foss, Flora, (1993), World Myths and Legends II—Mexico, Belmont, CA: Simon & Schuster Education Group
Green, John, (1991), Life in Ancient Mexico Coloring Book, New York: Dover Publications
Ιδρυτικός μύθος
Η ίδρυση του κράτους των Αζτέκων αρχίζει με τον μύθο του Χουϊτζιπότστλι. Aντλώντας από τον μύθο των πέντε ηλίων και τους μεσοαμερικανικούς μύθους της δημιουργίας, γνωστούς στην ευρύτερη επικράτεια του Μεξικού οι Αζτέκοι δημιούργησαν τους δικούς τους μύθους, οι οποίοι βρίσκονται μόνο στον δικό τους πολιτισμό. Οι προφητείες και οι αιτιολογίες για την ανάπτυξη του κράτους των Αζτέκων -κάτι που συμβαίνει σε όλους τους ιδρυτικούς εθνικούς ή φυλετικούς μύθους εμφανίζονται πριν από τη γέννηση της κεντρικής θεότητας, του Χουϊτζιλοπότστλι. Η μητέρα του Χουϊτζιλοπότστλι, Κοατλίκουε, (Εκείνη με το φιδίσιο ένδυμα), τελούσε το ιερό καθήκον της στο όρος του Ερπετού (Serpent Mountain), κοντά στην Τούλα, μαζεύοντας έναν θύσανο φτερών, όταν ανακάλυψε ότι ήταν έγκυος. Οι τετρακόσιοι γιοι και η κόρη της Κογιολξαχκούι θύμωσαν και αποφάσισαν να τη σκοτώσουν. Διαμόρφωσαν λοιπόν μια στρατιά την οποία οδηγούσε η Κογιολξαχκούι και επιτέθηκαν.
Τότε γεννήθηκε σε μια στιγμή ο Χουϊτζιλοπότστλι, πλήρως ανεπτυγμένος, πλήρως οπλισμένος, με ασπίδα και λόγχη. Έφερε πύρινο σκήπτρο με κεφαλή φιδιού και με αυτό επιτέθηκε στην αδελφή του, τεμαχίζοντας το σώμα της. Κατόπιν επιτέθηκε στον υπόλοιπο στρατό, σκοτώνοντας και διασκορπίζοντας τους αδελφούς του. Με αυτόν τον τρόπο ο νεογέννητος έγινε καθοδηγητής των Μεσίκα στο μακρύ ταξίδι τους για μόνιμη εγκατάσταση. Οι Μεσίκα με δυσκολίες και περιπέτειες έφτασαν στον τόπο που ονομαζόταν Τενοτστιτλάν. Εκεί ο θεός εμφανίστηκε στα όνειρα ιερέων για να τους καθοδηγήσει στην επιλογή του τόπου. Φθάνοντας στην ελώδη γη μια λίμνης ακολούθησαν τους οιωνούς, έναν αητό που έτρωγε φίδι, και εγκατέστησαν εκεί την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας τους.
Πάνθεον
Θεότητα Ιδιότητες
Τλαλοκάν Η κατοικία των θεών και των θεαινών των Αζτέκων
Κοατλίκουε Θεά του πόνου της ζωής
Τεζκατλιπόκα Θεός της μοίρας, της δημιουργίας, της μαγείας, του πολέμου και του θανάτου
Σίπε Τοτέκ Θεός της Άνοιξης και της νέας ζωής
Σοτσιπίλλι Ο πρίγκηπας των λουλουδιών, θεός της αυγής του χορού και της αγάπης
Χουεχουετέκτι Θεός της φωτιάς
Τλόκουε Ναχουάκουε Η μία υπέρτατη δύναμη, αρρενοθήλεια
Κετζαλκοάτλ Θεός της γνώσης, της ιερωσύνης, και του ανέμου
Τσαντίκο Θεά της Εστίας
Τλάλοκ Θεός της βροχής
Μικτλαντεκούχτλ Θεός των Νεκρών
Τσαλτσιουχτλίκουε Θεά των λιμνών και των γλυκών υδάτων
Τσικομεκοάτλ Θεά του αραβόσιτου
Χουϊτζιλοπότστλι Θεός του πολέμου του ήλιου και του έθνους
Η Αυτοκρατορία των Αζτέκων
Το κέντρο του πολιτισμού των Αζτέκων ήταν η κοιλάδα του Μεξικού, μια τεράστια, ωοειδής λεκάνη περίπου 7.500 πόδια επάνω από τη στάθμη θάλασσας. Η αυτοκρατορία των Αζτέκων περιέλαβε πολλές πόλεις και κωμοπόλεις, ειδικά στην κοιλάδα του Μεξικού. Η μεγαλύτερη πόλη στην αυτοκρατορία ήταν η πρωτεύουσα, Τενοχτιτλαν. Οι πρώτοι άποικοι έχτισαν με σωρους κούτσουρων, κατόπιν τα κάλυψαν με τη λάσπη και φύτεψαν τους σπόρους για να δημιουργήσουν τις ρίζες και να αναπτύξουν το πιό στερεό έδαφος για την οικοδόμηση των σπιτιών σε αυτό το ελώδες έδαφος. Τα κανάλια αποκόπηκαν επίσης μέσω του έλους έτσι ώστε ένα χαρακτηριστικό σπίτι των Αζτέκων είχε πίσω του ένα κανάλι με ένα κανό που δενόταν στην πόρτα.
Η ιστορία της ανόδου των Αζτέκων είναι μια από τις πιό αξιοπρόσεκτες ιστορίες στην παγκόσμια ιστορία. Ήταν μια σχετικά άγνωστη ομάδα ανθρώπων που μπήκαν στην κοιλάδα του Μεξικού κατά τη διάρκεια του 12ου και 13ου αιώνα Μ.Χ., και αυξήθηκαν για να είναι η μέγιστη δύναμη στην Αμερική ώσπου να έφθασαν οι Ισπανοί, στο 16ο αιώνα.
Λίγα είναι γνωστά για τους πρώτους Αζτέκους, δεν διατήρησαν ένα γραπτό αρχείο. Η ιστορία τους διαδοθηκε προφορικά από τη μια γενεά στην επόμενη. Ο μύθος λέει ότι προήλθαν από ένα νησί αποκαλούμενο Αζτλαν, που σημαίνει την άσπρη θέση - θέση των ερωδιών.
Στον κώδικα των Αζτέκων Tira de Λα Peregrinacion, καλούσαν συνήθως τους κυλίνδρους μετανάστευσης. Οι κύλινδροι δείχνουν τους Αζτέκους να αφήνουν το Αζτλαν, το οποίο περιγραφόταν ως ένα νησί σε μια λίμνη και που απεικονιζόταν σαν επτά ναοί στο κέντρο του νησιού. Οι Αζτέκοι αισθάνθηκαν ότι ήταν οι "επιλεγμένοι άνθρωποι του" Χουιτζιλοποχτλι. Οι Αζτέκοι θεώρησαν ότι ο Χουιτζιλοποχτλι ο πολεμικός Θεός τους ήταν ο προστάτης τους, και πώς τους είπε ψάξτε για τη γη της επαγγελίας.
Κάποτε κατά τη διάρκεια του 12ου & 13ου αιώνα οι Αζτέκοι εισήλθαν στην κοιλάδα του Μεξικού, όπου οδηγήθηκαν από αρχηγούς τους Τενοχ. Οδηγήθηκαν από μια θέση σε άλλη. Νωρίς στο 14ο αιώνα, ο Χουιτζιλοποχτλι είπε στον Τενοχ να οδηγήσει τους ανθρώπους του σε μια θέση του καταφυγίου σε ένα βαλτώδες νησί στη λίμνη Tεχκοκο. Όταν έφθασαν στον προορισμό τους, επρόκειτο να ψάξουν έναν αετό που σκαρφάλωσε σε έναν κάκτο, που αυξάνεται από έναν βράχο ή μια σπηλιά που περιβαλοταν απο νερό. Σε εκείνη την θέση, επρόκειτο να χτίσουν την πόλη τους και να τιμήσουν τον Χουιτζιλοποχτλι με ανθρώπινες θυσίες. Η πόλη που έχτισαν κλήθηκε Τενοχτιτλαν, η πόλη του Τενοχ.
Στα αρχικα στάδια της της Τενοχτιτλαν, η ανάπτυξη, των Αζτέκων ήταν πολύ δύσκολη στην ανεπιθύμητη θέση τους. Το Τενοχτιτλαν βρέθηκε σε ένα ελώδες νησί με τους περιορισμένους πόρους του, έχτισαν καλύβες με λάσπη, και μερικές μικρές ναών. Οι Αζτέκοι θα έπρεπε να εργάζονται συνεχώς για να διατηρήσουν μια πόλη στο βαλτώδες έδαφος. Υπήρξαν επίσης εντάσεις μεταξύ των Αζτέκων και των γειτονικών λαών στην ηπειρωτική χώρα. Παρά αυτά τα εμπόδια, οι Αζτέκοι δούλεψαν σκληρά για να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους. Υιοθέτησαν ένα γεωργικό σύστημα το Τσιναμπας. και σε μια μικρή χρονική περίοδο, το έδαφος μετασχηματίστηκε σε ένα εύφορο και ιδιαίτερα παραγωγικό νησί.
Η αυτοκρατορία των Αζτέκων που επεκτάθηκε, ειδικεύτηκε στους βιοτέχνες και τους απλούς εργάτες που παρουσιάστηκαν στο Τενοχτιτλαν για να επεκτείνουν την πόλη. Δεδομένου ότι στηρίχτηκε στο έδαφος ελών, οι μεγάλοι ξύλινοι πάσσαλοι οδηγήθηκαν στο μαλακό έδαφος για να αποτελέσουν τις ασφαλείς βάσεις για τα νέα κτήρια. Ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσουν την πέτρα Tεζοντλί για να κατασκευάσουν τα κτήρια στο ασταθές έδαφος. Παρά αυτές τις προφυλάξεις, οι μεγαλύτεροι ναοί και τα παλάτια θα βυθίζονταν συχνά κάτω από το επίγειο επίπεδο. Κατά συνέπεια, το παλαιότερο κτήριο επισκευαζόταν συνεχώς ή επανοικοδομήθηκε με τις νεώτερες δομές που χτίστηκαν πέρα από τον παλαιότερο πυρήνα.
Από 1376, οι Αζτέκοι ήξεραν ότι έπρεπε να επιλέξουν έναν αυτοκράτορα με βασιλική καταγωγή, για να κερδίσουν το σεβασμό των γειτόνων τους. Με πολιτική μεγαλοφυία, επέλεξαν ένα άτομο από το όνομα Ακαμαπιχτλι ως αυτοκράτορά τους. Αφορούσε τους τελευταίους κυβερνήτες Κουλχουακαν, και η καταγωγή του επεκτάθηκε πίσω εγκαίρως στο μεγάλο Τολτεκο κυβερνήτη Κετζαλκοατλ. Με την επιλογή Ακαμαπιχτλι ως Αζτέκο ο πρώτος αληθινός αυτοκράτορας, τους ήταν σε θέση να απαιτήσει τη καταγωγή του από τον μεγάλο Τολτεκο.
Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα η στρατιωτική δύναμη των Αζτέκων αυξήθηκε. Αυξήθηκαν από μια μικρή φυλή μισθοφόρων σε μια ισχυρή και ιδιαίτερα πειθαρχημένη στρατιωτική δύναμη. Διαμόρφωσαν επίσης τις συμμαχίες με τους ισχυρούς γείτονές τους Tεχκοκο και Tακουμπα, γνωστές ως τριπλή συμμαχία. Ήταν ένας χρόνος για την οικοδόμηση και η πόλη Τενοχτιτλαν αυξήθηκε και ευημέρησε.
Μέχρι το τέλος της εξουσίας της Τενοχτιτλαν, το 1520 ..38 κατακτημένες επαρχίες είχαν γίνει, υποτελείς οι οποίες έπρεπε να πληρώνουν φόρο. Εντούτοις, μερικές από τις φυλές στα σύνορα έμειναν έντονα ανεξάρτητες. Αυτό το κατέστησε εύκολο για τον ισπανό κατακτητή, Κορτεζ να τους νικήσει. Οι ιερείς εξέθεσαν τα σημάδια της μοίρας, αλλά ο Mοντεζουμα, ο κυβερνήτης των Αζτέκων, νόμισε ότι ο Κορτεζ ήταν ο λευκός Θεός που επιστρέφει.. Ο Ισπανός νίκησε τους Αζτέκους και οι Καθολικοί θεώρησαν ότι ήταν το καθήκον τους να καταστρέψουν κάθε ίχνος των Αζτέκων. Οι λίγοι Αζτέκοι που παραμένουν έχουν συνεχίσει τον πολιτισμό τους σήμερα.
O συμβολισμός στη μυθολογία των Αζτέκ (ων)
Οι μυθολογίες των λαών ήταν και είναι μια ζωντανή διδασκαλία για την ανθρωπότητα και κατά κάποιο τρόπο οι ερμηνείες τους έχουν πολλαπλά επίπεδα αναφοράς. 'Aλλοτε θεωρούνται κοσμογονικές αποκαλύψεις, άλλοτε διδασκαλίες προς τις επόμενες γενεές και άλλοτε στοιχεία ψυχολογικής ερμηνείας και ανάλυσης σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο.
Από αυτή την άποψη είναι πολλές οι προσπάθειες που έχουν γίνει για την ερμηνεία των μοτίβων που παρουσιάζονται στις μυθολογίες του αποκαλούμενου «δυτικού πολιτισμού». Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, με την ανάπτυξη της σύγχρονης -πολιτισμικά σχετικιστικής- ανθρωπολογικής έρευνας το ενδιαφέρον έχει στραφεί στη λεπτομερή εξέταση μυθολογιών που προέρχονται από «άλλους» πολιτισμούς. Μέσω αυτής της έρευνας ο δυτικός νους είναι δυνατόν να προσεγγίσει το «άλλο» από μια διαφορετική οπτική γωνία, η οποία, αν μη τι άλλο, παρέχει τη δυνατότητα κατανόησης και αφομοίωσης στοιχείων πολύτιμων για την αντιμετώπιση του παγκόσμιου πολιτισμού ως συλλογικής οντότητας.
Οι «'Αλλοι» Πολιτισμοί
Ιδωμένοι μέσα από το μάτι του δυτικού ιστορικού, οι γηγενείς πολιτισμοί του αποκαλούμενου Νέου Κόσμου, αναπτύχθηκαν σε όλες σχεδόν τις γωνιές της αμερικανικής ηπείρου. Στο Περού αναπτύχθηκε ο πολιτισμός των Ίνκα, στην Κολομβία ο πολιτισμός των Τσίμπσα, στο Μεξικό ο πολιτισμός των Αζτέκ, ενώ στην Ταμπάσκο, την Τσιάπας, στο Καμπέτσε, το Γιουκατάν, τη Γουατεμάλα, τη βρετανική και τη βόρεια Ονδούρα απλώθηκε ο πολιτισμός των Μάγια. Όλοι αυτοί πολιτισμοί βέβαια δεν ήταν απομονωμένοι. Περιβάλλονταν από ένα δακτύλιο αλληλοσυσχετιζόμενων πολιτισμών, με τους οποίους εναρμονίζονταν σε αρκετά σημεία, όπως για παράδειγμα οι Ζαποτέκ στα νότια των Αζτέκ και οι Τοτονάκ στην πολιτεία της Βέρα Κρουζ.
Η αυτοκρατορία των Αζτέκ με την πρωτεύουσά της την Τενοστιτλάν ήταν εδραιωμένη στο υψίπεδο Αναχουάκ, εκεί που βρίσκεται η σημερινή πρωτεύουσα της δημοκρατίας του Μεξικού. Κατά τον 6ο μ.Χ. αιώνα πιστεύεται -αν και υφίσταται διαμάχη μεταξύ των των ακαδημαϊκών ως προς το θέμα- πως αυτή η περιοχή κατοικείτο από τους Τολτέκ, ένα λαό με προηγμένο πολιτισμό, ο οποίος κατείχε το δικό του ημερολόγιο και έκανε χρήση συμβολικών εικόνων. Η αυτοκρατορία τους κατέρρευσε κατά τον 10ο ή 11ο μ.Χ. αιώνα πιθανώς εξαιτίας λιμού και άλλων καταστροφών. Οι επιζώντες διέφυγαν στη χερσόνησο του Γιουκατάν και τη Γουατεμάλα, όπου ίδρυσαν την αυτοκρατορία των Μάγια. Την αυτοκρατορία των Τολτέκ διαδέχθηκε η αυτοκρατορία των Τσιχιμέκ και κατόπιν εκείνη των Αζτέκ. Η πραγματική ιστορία των Αζτέκ ως μεγάλο έθνος ξεκινά το 1376 μ.Χ. με ιστορικά γεγονότα στα οποία δεν είναι δυνατόν λόγω χώρου να αναφερθούμε εδώ. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η διακριτή ποιότητα του στυλ, όσο και ο προηγμένος πολιτισμός τους, δείχνουν πως πριν την πλήρη ανάπτυξη των παραδόσεων των Αζτέκ πρέπει να προηγήθηκε ένας αρχαιότερος πολιτισμός, χάρη στην παρουσία του οποίου έφτασε τούτος ο πολιτισμός στην ωριμότητά του.
Τα Σύμβολα
Τα σύμβολα των Αζτέκ συνδυάζονταν κυρίως στο ημερολόγιο. Το ημερολόγιο ήταν η βασική διάταξη, το σύστημα άρθρωσης των συμβολικών αποδόσεων. Οι θεότητες κατανέμονταν στο ημερολόγιο, κυβερνώντας διαφορετικές εποχές του έτους. Ήταν το βιβλίο των «καλών και κακών ημερών», δηλαδή ένας οδηγός ευνοϊκών και δυσμενών ημερών για την τέλεση καθημερινών καθηκόντων. Σε αυτόν το συμβολισμό απεικονίζεται στην πράξη η αναγνώριση της περιοδικότητας της ανθρώπινης ζωής, της αλλαγής των εποχών εξαιτίας των φυσικών φαινομένων, αλλά και η περιοδικότητα της κίνησης των ουράνιων σωμάτων. Τούτο προκύπτει από το γεγονός ότι το ημερολόγιο είχε παρόμοια -αν όχι την ίδια- σημασία για τους πολιτισμούς της Βαβυλωνίας, της Κίνας, της Αιγύπτου, της Ινδονησίας, ακόμη και της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.
Ωστόσο, το ημερολόγιο δεν ήταν η μοναδική συνδυαστική διάταξη συμβόλων. Στον Κώδικα Βοργία υπάρχει μια εικόνα στην οποία επιχειρείται από τους ιερείς-επιστήμονες εκείνης της εποχής η απεικόνιση των περιοχών του κόσμου. Στο οδοντωτό άκρο του στόματος της γης, από την τρύπα από την οποία ανατέλλουν τα άστρα, χτίζεται μια κλιμακωτή πυραμίδα. Τούτη η πυραμίδα συμβολίζει την ουράνια κατοικία και εμπεριέχει ένα ναό στη βάση της με τοξωτή κορυφή, πίσω από την οποία αναπαύονται οι ψυχές των προγόνων και των πολεμιστών που έπεσαν στη μάχη ή θυσιάστηκαν. Σύμφωνα με τη μυθολογία των Αζτέκ ο κόσμος χωρίζεται σε ζώνες ή επίπεδα. Οι ουρανοί χωρίζονται σε 13, ενώ ο κάτω κόσμος σε 9 διακριτά επίπεδα. Ο αριθμός αυτών των περιοχών δείχνει προς την κατεύθυνση του σεληνιακού κύκλου. Σχετικά εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ότι στην Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών ο κάτω κόσμος διαιρείται σε 12 τμήματα, τα οποία αντιστοιχούν -όπως και στο Μεξικό- στον αριθμό των ωρών της νύκτας. Η διαστρωμάτωση του κόσμου στη μεξικανική εν γένει μυθολογία απεικονίζεται εικονογραφικά ως μια γιγάντια πυραμίδα με σκαλοπάτια. Τούτο το μοτίβο μας οδηγεί με τη σειρά του στις πραγματικές πυραμίδες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν έτσι κοσμικά φαινόμενα και διαδικασίες. Σύμφωνα με τον 'Aλφρεντ Τζερεμάιας κάτι παρόμοιο συναντά κανείς στη Λαγκάς, την εποχή του βασιλιά Γκουντέα (2000 π.Χ.). Εκεί υπήρχε μια κλιμακωτή πυραμίδα, γνωστή ως «ο ναός με τις επτά ζώνες». Στην πραγματικότητα οι επτά ζώνες είναι μια αναφορά στις επτά κοσμικές σφαίρες. Υπάρχει επίσης μια ανάλογη πολυνήσια σύλληψη των κοσμικών στρωμάτων, ενώ η ίδια ιδέα απαντάται σε πολλές μυθολογίες, στις οποίες διακρίνονται τα ουράνια από τα υποχθόνια επίπεδα. Τέτοιες ιδέες στηρίζονται εν μέρει σε αστρονομικά -ιδιαίτερα σεληνιακά- φαινόμενα.
Όπως το έθεσε ο 'Aντολφ Μπάστιαν, τα κοσμικά επίπεδα που απαντώνται στην πολυνησιακή μυθολογία, χρειάζονται -εκτός από κοσμογραφική ή αστρονομική- και ψυχολογική ερμηνεία. Τα κοσμικά επίπεδα στη μυθολογία συμβολίζουν εκτός των άλλων και επίπεδα της συνείδησης. Για παράδειγμα οι υποχθόνιες περιοχές αντιστοιχούν στο υποσυνείδητο με τις σκοτεινές, ζωικές παρορμήσεις του. Οι ουράνιες περιοχές με τη σειρά τους αντιστοιχούν στην εξυψωμένη, διαισθητική και εκστατική κατάσταση συνείδησης, ενώ οι γήινες περιοχές αντιπροσωπεύουν την αφυπνισμένη συνείδηση. Η ηχώ αυτών των ιδεών γίνεται εύκολα αντιληπτή στη Θεία Κωμωδία του Δάντη, στην οποία το όρος του Καθαρτηρίου με τις διαβαθμίσεις του. Στις διεισδυτικές διερευνήσεις του θέματος ο Κόνραντ Θίοντορ Πρέους δείχνει με ποιο τρόπο μέσα από τέτοιου είδους μοτίβα το σκοτάδι μεταμορφώνεται σε φως στη θρησκευτική λατρεία των Αζτέκ. Ωστόσο, τον ίδιο συμβολισμό της εναλλαγής του φωτός και του σκότους και της μετουσίωσης του σκότους σε φως είναι δυνατόν να βρούμε σε πολλές λατρείες και μυθολογίες. Βέβαια, το φως εδώ έχει μια διπλή έννοια εκείνη της φυσικής δύναμης μέσα από την οποία φωτίζεται ο κόσμος και εκείνη της εσωτερικής δύναμης της φώτισης της συνείδησης.
Κετζαλκοάτλ
Τούτη η αντίληψη μας οδηγεί σε μια από τις πλέον σεβάσμιες μορφές της μυθολογίας των Αζτέκ, τον Κουετζαλκοάτλ, ο οποίος προσδιορίζεται ενίοτε ως ο λυτρωτής των Αζτέκ. Σε ό,τι αφορά στο μυθολογικό πάνθεο των Αζτέκ ο Κετζαλκοάτλ είναι σε μια παλαιότερη έκδοση ο θεός των ανέμων, στη θέση του Εχεκάτλ, αν και πολλοί πιστεύουν πως το όνομα Εχεχάτλ είναι απλώς μια διαφορετική ονομασία για την ίδια οντότητα. Σύμφωνα με το μύθο είναι εκείνος που σπέρνει τις θύελλες, προκειμένου να ανοίξει το δρόμο για τη Σαλσιουχτλίκε, τη θεά της βροχής και του τρεχούμενου νερού. Αργότερα γίνεται ο θεός του πολιτισμού και της γνώσης. Είναι το φτερωτό ερπετό (κετζάλ=φτέρωμα, κοάτλ=ερπετό), γεγονός που μας οδηγεί στον παγκόσμιο μυθολογικό συσχετισμού του ερπετού με τη σοφία. Είναι ο Θεός Δημιουργός, εκείνος που δίδαξε στον άνθρωπο την καλλιέργεια, εκείνος που «ανοίγει τους δρόμους» ξεκαθαρίζοντάς τους με τις θύελλές του. Είναι ο αρχαίος και για αυτό απεικονίζεται συχνά με γενειάδα. Είναι ο εκπρόσωπος του πνεύματος, εξαιτίας της μυθολογικής σχέσης της ιδέας του ανέμου με το «πνεύμα», δηλαδή «αυτό που φυσιέται». Λέγεται πως γεννήθηκε στη Μισατλούκο, στα βαθιά νερά όπου ζουν τα μεγάλα ψάρια και γονείς του ήταν ο Καμαξτλί και Σιμάλμα.
Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο ο Κετζαλκοάτλ γεννήθηκε στους αρχαίους χρόνους σε ένα βασίλειο ομορφιάς και αφθονίας. Ο πρίγκιπας και ο λαός του ζούσε σε μια κατάσταση αγνότητας και ολοκλήρωσης. Σε τούτο το βασίλειο γεννήθηκε το ημερολόγιο και οι επιστήμες των ιερέων, ενώ πολύχρωμο βαμβάκι φύτρωνε στους αγρούς. Όμως, ο πρίγκιπας υπέκυψε στον πειρασμό και αμάρτησε. Του δόθηκε να πιεί ένα ποτό, το οποίο εκείνος θεώρησε ως ποτό της αθανασίας. Αντί να κερδίσει την αθανασία, όμως, μέθυσε και παραφέρθηκε. Έτσι έχασε την αρχική αυτυχία και το βασίλειό του. Αναχώρησε, όπως κάνουν οι ήρωες σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, παίρνοντας μαζί του τα χειρόγραφα με τις εικόνες, τα τραγούδια και τους αυλούς. Ταξίδεψε ανατολικά, σε μια περιοχή που ονομαζόταν «ο τόπος της θυσίας». Μαζί του ταξίδεψε μια στρατιά παράξενων νάνων και ξωτικών, η οποία δεν κατάφερε να επιβιώσει στα υψηλά περάσματα των χιονισμένων βουνών. Στις ακτές των ουράνιων υδάτων, ο Κετζαλκοάτλ σταμάτησε και θρήνησε γεμάτος δάκρυα. Έριξε καταγής το φτερωτό του κάλυμμα, την τιρκουάζ μάσκα του και ρίχτηκε εκούσια στη φωτιά. Οι στάχτες του σκορπίστηκαν στον άνεμο και μεταμορφώθηκαν σε πολλά είδη πουλιών με πολύχρωμο φτέρωμα. Η καρδιά του έγινε το άστρο του πρωινού.
Με αυτόν τον τρόπο ο Κετζαλκοάτλ, ως φθίνουσα σελήνη, στο τέλος του σεληνιακού μήνα πεθαίνει κάτω από τις ακτίνες του πρωινού ήλιου, της πυράς, γιατί η σελήνη –όπως και η καρδιά του ήρωα- γίνεται το πρωινό άστρο, που ανατέλλει όλο και λαμπρότερο καθώς εξαφανίζεται η σελήνη. Ωστόσο, τούτη δεν είναι η μοναδική ερμηνεία τούτης της οντότητας. Συχνά ο Κετζαλκοάτλ απεικονίζεται με τα τελετουργικά αντικείμενα της θανάτωσης -τα αντικείμενα που προετοιμάζουν το δρόμο για την εσωτερική φώτιση μέσω της διαδικασίας του θανάτου και της αποκοπής των αισθήσεων από την ύλη. Ας μην ξεχνάμε εδώ πως η θυσία, όσο και απεχθής και αν φαντάζει στο «πολιτισμένο μάτι» μας για την αρχαιότητα και για όλους ανεξαιρέτως τους λαούς αποτελούσε ιεροφάνεια. Ήταν μια διαδικασία ιεροποίησης της ύλης, η οποία επιτυγχάνετο μέσω της εκούσιας θυσίας. Μετουσιωμένες αυτές οι ιδέες της εκούσιας προσφοράς για τη λύτρωση του συνόλου εμφανίζονται αργότερα στο μοτίβο του ήρωα, ο οποίοςαναλαμβάνει μέσω της προσωπικής του θυσίας να μετουσιώσει και να εξυψώσει ολόκληρο τον κόσμο.
Σε έναν άλλο μύθο ο Κετζαλκοάτλ είναι ο γιος -όπως προαναφέραμε- ενός ζεύγους πρωταρχικών θεοτήτων, οι οποίες συμβολίζουν τον πρωταρχικό θεό και την πρωταρχική θεά. Ο πρωταρχικός θεός είναι ο ουρανός, ο οποίος απλώνεται πάνω από τη γη, τη γονιμοποιεί με τα νερά του και τη ζεσταίνει με τις αχτίδες του. Η πρωταρχική θεά είναι η γη, που απλώνεται από κάτω του και δέχεται το σπόρο της δημιουργίας. Ο γιος που γεννιέται από το πρωταρχικό ζεύγος είναι ο αέρας, που απλώνεται ανάμεσα στους δύο. Ο διαχωρισμός του πρωταρχικού ζεύγους της δημιουργίας από το γιο αέρα είναι παρών και σε άλλες μυθολογίες, όπως εκείνες των Πολυνησίων και της αρχαίας Αιγύπτου. Παρόμοια κοσμολογική τριάδα, επίσης, μπορεί να βρει κανείς στη βαβυλωνιακή μυθολογία με τον Απσού ως πρωταρχικό πατέρα, την Τιαμάτ ως πρωταρχική μητέρα και τον γιο Μούμου.
Η Ερμηνεία
Από ψυχολογικής άποψης όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του Κετζαλκοάτλ είναι αρκετά ενδιαφέροντα. Εδώ ανακαλύπτουμε ποιότητες διάχυτες σε ανθρώπους οι οποίοι σε μεταγενέστερα στάδια υπήρξαν ιδρυτές θρησκειών. Η εθελούσια θυσία του είναι ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά, όπως και η μοναξιά της πορείας του μέσα από τα χιονισμένα ορεινά περάσματα, μια πράξη που μπορεί να αναλάβει μόνον μια ανώτερη ύπαρξη, εγκαταλείποντας πίσω του τις στοιχειακές δυνάμεις που στηρίζουν την υλική ύπαρξη. Η θυσία του είναι δημιουργική, από την άποψη ότι οι στάκτες και τα μέλη του σώματός του μετουσιώνονται δημιουργικά σε φτερωτές υπάρξεις ή κοσμολογικά στοιχεία, όπως είναι το άστρο του πρωινού –επίσης παρόν σε διάφορες εκφάνσεις της παγκόσμιας μυθολογίας. Ο Κετζαλκοάτλ από αυτή την άποψη είναι «πεπτωκός», εξορισμένος από την αρχική αγνότητα, όπως ο Αδάμ και η Εύα. Η ανάλωσή του στη φωτιά είναι μια πράξη εξαγνισμού και αποκατάστασης, ένας προάγγελος του βαπτίσματος στο πυρ του Αγίου Πνεύματος.
Το στοιχείο που λείπει είναι η αποκατάσταση της ενότητας. Ο διamελισμός και το σκόρπισμa ακολουθούνται από μια επανένωση, όπως στην περίπτωση του Διόνυσου, του Ορφέα, του Όσιρι και τόσων άλλων μεγάλων μυθολογικών μορφών. Εδώ η ανάλωση στην πυρά είναι καθοριστική της επιστροφής, όπως στην περίπτωση ενός άλλου μεγάλου ήρωα, του Ηρακλή, που αναλώθηκε στην πυρά της Οίτης, για να μετουσιωθεί σε ουράνιο αστερισμό. Η θυσία παίζει ουσιαστικό ρόλο στις αρχαίες μεξικανικές λατρείες. Από τις απεικονίσεις παρατηρούμε ανθρώπινες και ζωικές θρησκείες, όπως και όλα τα είδη προσφορών. Όπως στο θερισμό ο χωρικός χωρίζει την ήρα από το στάρι, έτσι και στην ανθρώπινη θυσία ο ηλιακός θεός παίρνει ως σοδειά του την καρδιά του θύματος, γεγονός που μας οδηγεί στη σκέψη της αναγνώρισης της καρδιάς ως έδρας της συνείδησης από τους αρχαίους πολιτισμούς.
Σε μια άλλη του απόδοση ο Κετζαλκοάτλ είναι διδάσκαλος του ανθρώπινου γένους. Διδάσκει στους ανθρώπους τη γεωργία, το ημερολόγιο και τις επιστήμες, όπως ο Όανες, που κατά σύμπτωση (;) έρχεται επίσης από τα βάθη των υδάτων. Έχουμε να κάνουμε, λοιπόν, με μια πολύμορφη θεότητα με ηλιακά χαρακτηριστικά, εξαιτίας της πύρινας θυσίας του. 'Aλλωστε οι ιερείς του στη μακρινή αρχαιότητα χτυπούσαν τύμπανα τη στιγμή της ανατολής και της δύσης, για να χαιρετίσουν την άφιξη και την αναχώρησή του. Σε αυτή τη θεότητα συγχωνεύεται το ηρωικό πρότυπο και η διδασκαλία του ανθρώπινου γένους, όπως επίσης και η ιδιαίτερη σημασία της ηλιακής λατρείας, με την οποία διατηρούν έντονη σχέση ακόμη και σήμερα οι αυτόχθονες της Λατινικής Αμερικής και του Μεξικού.
Η αναγνώριση όλων αυτών των στοιχείων σε μια μυθολογία «ξένη» προς τη «δυτική» νοοτροπία μας είναι αφεαυτής ικανή να μας ωθήσει στην κατανόηση μιας παγκοσμιότητας σε ό,τι αφορά στη διδασκαλία του μύθου. Μια διδασκαλία ιδιαίτερα ζωτική μέσα στο ρεύμα του γραμμικού χρόνου, καθώς έχει τη δυνατότητα να μας μεταφέρει το μήνυμα της κοινής καταγωγής του ανθρώπου από τον άνθρωπο, πέρα από κοινωνικές, πολιτισμικές ή οικονομικές διακρίσεις. Η μυθολογία είναι πανταχού παρούσα για να διατηρεί το νήμα της εξέλιξης και της διαχρονικής αξίας των συμβόλων.
Βιβλιογραφία
Ελευθερία Κονδυλάκη-Κοντού (Επιμ.) Οι Αζτέκοι: Αρχαίοι Θησαυροί του Μεξικού, Αθήνα 1988, Υπουργείο Πολιτισμού, Ελληνικό Τμήμα ICOM.
Theodor-Wilhelm Danzel, The Psychology of Ancient Mexican Symbolism, Princeton 1985, Princeton UniversityPress.
Joseph Campbell, Ο Ήρωας με τα Χίλια Πρόσωπα, Αθήνα 1990, Εκδόσεις Ιάμβλιχος.
C. G. Jung, H Ψυχολογική Προσέγγιση της Τριάδας και το Πρόβλημα του Τέταρτου, Αθήνα 2002, Εκδόσεις Ιάμβλιχος. Κ. Καλογερόπουλος, Μάγια, Αθήνα 1998, Εκδόσεις Ιάμβλιχος.
Mircea Eliade, A History of Religious Ideas, Chicago 1978, Chicago University Press.
Bierhorst, John, (1984), The Hungry Woman-Myths and Legends of the Aztecs. New York: William Morrow
Fah, Sophia Lyon and Dorothy T. Spoerl, (1958) "Heart-of-the-Earth-and-Sky", στο Beginnings: Earth, Sky, Life, Death, Boston: Unitarian Universalist Association
Foss, Flora, (1993), World Myths and Legends II—Mexico, Belmont, CA: Simon & Schuster Education Group
Green, John, (1991), Life in Ancient Mexico Coloring Book, New York: Dover Publications
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου