1. Το σύνολο των κανόνων δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου που ρύθμιζε τη ζωή της κρητικής πόλης της Γόρτυνος κατά την κλασική κυρίως και την αμέσως κατόπιν εποχή.
Βασική πηγή γνώσης του Δικαίου της Γόρτυνος είναι η "Μεγάλη επιγραφή της Γόρτυνος" που βρέθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του τέλους του περασμένου αιώνα στο χώρο της παλιάς πόλης. Όμως και από άλλες πηγές έχουμε πληροφορίες για το Δίκαιο της Γόρτυνος: από ανάλογες επιγραφές που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο ανασκαφών ή σε ανασκαφές στην υπόλοιπη Κρήτη ή, τέλος, από αποσπάσματα έργων αρχαίων συγγραφέων (όπως του Αριστοτέλη κ.ά). Οι περισσότερες απ' αυτές τις τελευταίες αναφέρονται στο Δημόσιο Δίκαιο της απομακρυσμένης αυτής δωρικής πόλης, που έγινε τόσο ανέλπιστα γνωστή τις τελευταίες δεκαετηρίδες, χάρις ιδίως στο έργο Ιταλών αρχαιολόγων.
2. Η Γόρτυνα υπήρξε πόλη πολύ παλαιά. Το όνομά της το έχει πάρει από τον ήρωα Γόρτυνα, γιο του Ραδάμανθυ (παλαιότερα λεγόταν Ελλωτίς και Λάρισσα). Δεν υπάρχουν στοιχεία για το αν υπήρχε κατά τη Μινωϊκή εποχή. Πολλοί είναι πάντως εκείνοι που τη θεωρούν σαν έδρα των πολύ παλαιών κατοίκων της Κρήτης (Hdeck). Το βέβαιο είναι ότι υπήρχε και φαίνεται ότι άκμαζε κιόλας κατά τους ηρωϊκούς χρόνους.
Ο Όμηρος (Ιλ. Β, 646 και Οδ. Γ, 204) την ονομάζει "τειχιόεσσαν" και την αναφέρει μεταξύ των πόλεων της Κρήτης που είχαν φτάσει σε ιδιαίτερη άνθηση. Την αναφέρει επίσης ο Πλάτων στους "Νόμους" του (IV, 708) σαν εύπορη και ευνομούμενη πόλη. Αλλά και αρκετοί άλλοι.
Η ακμή της κράτησε, με ορισμένες διακυμάνσεις φυσικά, ως το 863 μ.α.χ.χ. που καταλήθφηκε και καταστράφηκε από του Σαρακηνούς.
Την εποχή της Ρωμαιοκρατίας η Γόρτυνα υπήρξε έδρα του Ρωμαίου διοικητή.
Ο χώρος όπου βρισκόταν η παλαιά πόλη της Γόρτυνας βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στα σημερινά χωριά Άγιοι Δέκα και Μητρόπολη, δεξιά και αριστερά στον ποταμό Μητροπολιανό (τον παλαιό Ληθαίο) που προχωρεί και χύνεται στο Λιβυκό πέλαγος 90 στάδια, 16 δηλ. περίπου χιλιόμετρα νοτιότερα.
3. Στο χώρο αυτό μεταξύ των άλλων ευρημάτων βρέθηκε και η δωδεκάστηλη εκείνη "Μεγάλη επιγραφή" που αναφέραμε στην αρχή και που είναι περισσότερο γνωστή ως "Κώδιξ της Γόρτυνος".
Η ανακάλυψη του βασικού τμήματός της οφείλεται στον ιταλό αρχαιολόγο Federico Halbherr, που τη βρήκε με την καθοδήγηση (εξ αποστάσεως) ενός άλλου μεγάλου ιταλού αρχαιοδίφη, του Domenico Comparetti και τη σημαντική επί τόπου βοήθεια του γερμανού Ern. Fabricius.
Η επιγραφή δεν βρέθηκε όλη μαζί. Ένα μικρό της κομμάτι που περιλάμβανε τους 15 πρώτους στίχους της 11ης στήλης το βρήκαν, στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, δύο Γάλλοι περιηγητές, ο Γ. Περρό και ο L. Thenon εντοιχισμένο σ' ένα νερόμυλο του χωριού Άγιοι Δέκα. Το τμήμα αυτό της επιγραφής αποτέλεσε για τον επιστημονικό κόσμο της εποχής την πρώτη νύξη για την ύπαρξη της επιγραφής.
Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Γάλλος επίσης B. Haussoulier, βρήκε εντοιχισμένο σ' ένα σπίτι του ίδιου και πάλι χωριού, νέο τμήμα της επιγραφής: εκείνο που περιλαμβάνει τους 15 πρώτους στίχους (αλλά μόνο τα αριστερά μισά μέρη τους της 7ης στήλης και μερικά γράμματα των στίχων 10 - 15 της 10ης στήλης).
Η ουσιαστική όμως ανακαλύψη της επιγραφής οφείλεται στον F. Halbherr που αναφέραμε πιο πάνω. Αυτός ανέσκαψε συστηματικά την περιοχή και βρήκε, το 1884, τις τέσσερις πρώτες στήλες του Κώδικα της Γόρτυνος. Κατόπιν με τις οδηγίες του -γιατί ο ίδιος δεν μπόρεσε να συνεχίσει ως το τέλος τις ανασκαφές- ο Ern. Fabricius ανακάλυψε και τα υπόλοιπα τμήματα της σημαντικότητης αυτής επιγραφής που όταν ανακαλύφθηκε θεωρήθηκε σαν η μεγαλύτερη αρχαιολογική ανακάλυψη του περασμένου αιώνα.
Η ερμηνεία της, έλεγαν τότε, πως θα απασχολούσε ψυχολόγους και νομικούς για μια ολόκληρη γενιά (Caillemer). Και αν όμως η σημασία της δεν είναι όμως τόση όση την φαντάστηκαν την εποχή της ανακάλυψης της, πάντως είναι πολύ μεγάλη: είναι η επιγραφή της Γόρτυνος μία από τις εκτενέστερες μέχρι σήμερα ανευρεθείσες ελληνικές επιγραφές, με κείμενο συνεχές και διατηρημένο σε άριστη κατάσταση.
Αποτελείται από δώδεκα στήλες, κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει 55 στίχους (πλην της δωδεκάτης που έχει μόνο 35). Αρχικά η επιγραφή στο σύνολό της θα περιλάμβανε γύρω στους 630 - 640 στίχους. Από τα κενά, που παρόλη την πληρότητά της παρουσίαζε όταν βρέθηκε, το ένα κατορθώθηκε να συμπληρωθεί χάρη στο τμήμα εκείνο που ο Thenon βρήκε και παρέδωσε το 1862 στο Λούβρο και τα άλλα χάρη στο τμήμα που ανακάλυψε, όπως πιο πάνω είπαμε, ο Haussoulier το 1879.
Έτσι σήμερα φαίνεται ότι μόνο περίπου 30 στίχοι μας λείπουν: 15 από τη στήλη 10η και 15 από την 12η. Μη πλήρεις είναι επίσης και οι δέκα πρώτοι στίχοι της 9ης στήλης.
Η επιγραφή είχε αρχικά τοποθετηθεί στο εσωτερικό του κυκλοτερούς τοίχου του δικαστηρίου της πόλης (Paoli). Αργότερα, επί Ρωμαϊκής εποχής, όταν οι νόμοι που περιέχονταν στην επιγραφή είχαν περιέλθει σε αχρηστία, οι λίθοι, πάνω στους οποίους ήταν χαραγμένο με κόκκινα γράμματα το κείμενο του Κώδικα, χρησιμοποιήθηκαν, με την ίδια όμως διάταξη που αρχικά είχαν, σαν οικοδομικό υλικό, για κάποιο άλλο οικοδόμημα, στα ερείπια του οποίου και τη βρίσκουμε σήμερα.
Οι στήλες της επιγραφής έχουν ύψος 1,75 του μέτρου και πλάτος 0,69 (μερικές 0,67). Τα γράμματά τους είναι σκαλισμένα ωραία, ευδιάκριτα, ισόμετρα.
Γι' αυτό και η ανάγνωσή της θα ήταν εύκολη αν δεν υπήρχαν οι ιδιωματισμοί της Δωρικής διαλέκτου στην οποία είναι γραμμένες και οι καταστροφές που οπωσδήποτε παρουσιάζει σε ορισμένα μέρη. Το αλφάβητο που χρησιμοποιείται σε αυτή περιλαμβάνει 19 μόνο γράμματα. Λείπουν δηλ. τα γράμματα Η, Ξ, Φ, Χ, Ψ και Ω που τα αντικαθιστούν τα Ε, ΚΣ, Π, ΠΣ και Ο. Περιλαμβάνει επίσης και το δίγαμμα: F.
Η ερμηνεία της προκάλεσε πολλές συζητήσεις, προτάθηκαν δε σχετικώς αρκετές αναγνώσεις.
4. Όταν ανακαλύφθηκε όλοι πίστεψαν ότι επρόκειτο περί παλαιάς επιγραφής. Σ' αυτό συνετέλεσε και το ότι οι λέξεις είχαν χαραχθεί βουστροφηδόν, δηλ. από δεξιά προς τα αριστερά και ύστερα από τα αριστερά προς τα δεξιά κ.ο.κ. (σημειωτέον ότι και οι κολόνες επίσης της επιγραφής διαβάζονται αρχίζοντας από τη δεξιά κολόνα και προχωρώντας προς τα αριστερά) καθώς και η αρχαϊκή μορφή (σχήμα) πολλών γραμμάτων. Έτσι στην αρχή ανήγαγαν την επιγραφή στον 7ο αιώνα π.α.χ.χ.. O Comparetti όμως κατόπιν υποστήριξε πως η επιγρααφή ανήκε στο πρώτο ήμισυ του 6ου αιώνα π.α.χ.χ., πράγμα που για μας είναι πιθανότερο. Κατά τον Caillemer τέλος ανήκει στον 5ο αιώνα π.α.χ.χ. Πάντως πολύ χαμηλότερα από τον 5ο αιώνα δεν μπορούμε να πιστεύουμε: στο Στράβωνα (χ, 4,20) αναφέρεται ότι ο ιστοριογράφος Έφορος λέει ότι στην Κρήτηοι θυγατέρες έπαιρναν κληρονομικό μερίδιο που αντιστοιχούσε προς το ήμισυ του μεριδίου των υιών. Είναι δε αυτή η αναλογία ακριβώς που καθορίζει ο Κώδικας της Γόρτυνος. Ο Έφορος έζησε το πρώτο ήμισυ προς τα μέσα του 4ου αιώνα. Επομένως ο Κώδικας της Γόρτυνος πρέπει να είναι οπωσδήποτε αρχαιότερος της εποχής αυτής.
Οι δυσκολίες που παρουσιάζει η χρονολόγηση του Κώδικα της Γόρτυνος οφείλονται στο ότι συμπλέκονται σε αυτή στοιχεία και σχήματα από τη μια μεριά αρχαϊκά και από την άλλη δικαιϊκοί θεσμοί εξαιρετικά εξελιγμένοι (Caillemer).
Επιχείρημα υπέρ εκείνων που δέχονται την αρχαιότητα του Κώδικα της Γόρτυνος θα μπορούσε να αποτελέσει και το γεγονός ότι δεν γίνεται πουθενά λόγος στην επιγραφή περί εγγράφων. Βέβαια όταν χαράχτηκε ο Κώδικας της Γόρτυνος, η γραφή είχε βρεθεί (αφού ο Κώδικας είναι γραμμένος) αλλά φαίνεται ότι δεν είχε διαθωθεί τόσο πλατιά. Γι' αυτό και όλα αφήνονταν στη μνήμη των μαρτύρων και κυρίως του δικαστή και του βοηθού του που είχε το χαρακτηριστικό όνομα "μνήμων" (στήλη 9η, στιχ. 56).
5. Πολλά είναι τα προβλήματα που γεννιούνται στο μελετητή του Κώδικα της Γόρτυνος. Μεταξύ αυτών, δυο από τα πιο σημαντικά: 1) αν ο Κώδικας της Γόρτυνος περιέχει δίκαιο νέο ή αν αποτελεί απλώς καταγραφή δικαίου που και παλιότερα ίσχυε και 2) ποιές είναι οι αναλογίες και οι σχέσεις του Δικαίου της Γόρτυνος προς τα λοιπά Ελληνικά Δίκαια.
Διΐστανται οι γνώμες σχετικά με το πρώτο πρόβλημα. Κατά τους μεν (Schoell, Kohler - Ziebarth κ.ά.) ο κώδικας της Γόρτυνας δημοσιεύθηκε απλώς και μόνο για να εξυπηρετηθεί η ασφάλεια του δικαίου της πόλης. Δεν περιείχε νέες διατάξεις. Μόνο το παλιό δίκαιο της Γόρτυνος περιλάβαινε, με μερικές ίσως μικρές και οπωσδήποτε όχι σοβαρές τροποποιήσεις. Κατά τους δε (Shaube) η επιγραφή χαράχτηκε για να κάνει γνωστές νέες διατάξεις. Απαντώντας στο πρώτο ερώτημα και δεχόμενοι την άποψη Kohler - Ziebarth κ.λπ. απαντούμε και στο δεύτερο ερώτημα. Αν ο Κώδικας της Γόρτυνος περιέχει παλιό δίκαιο, τότε πλησιάζουμε περισσότερο προς τον αρχαίο εκείνο πυρήνα ηθών και εθίμων που αποτελούσε το δίκαιο των ελληνικών φυλών που ήρθαν να εγκατασταθούν στο χώρο που κατόπιν ονομάστηκε Ελλάδα και που διατήρησαν πάντοτε, τη συνείδηση της κοινής καταγωγής τους και της κοινότητας του δικαίου τους.
Ώστε να μπορούσαμε να πούμε πως το Δίκαιο της Γόρτυνας και ειδικότερα ο Κώδικας της Γόρτυνας δεν περιέχει το κλειστό και απομονωμένο δίκαιο μιας απομακρυσμένης κρητικής πολιτείας, αλλά αντίθετα είναι κώδικας δικαίου ελληνικού που μπορεί κάλλιστα να μας βοηθήσει στην αποκατάσταση του αρχαίου ελληνικού δικαίου. Ίσως άλλωστε σ' αυτό να έγκειται και η κύρια χρησιμότητά του.
6. Από διάφορες μικρότερης σημασίας επιγραφές και από ανάλογα αποσπάσματα συγγραφέων γνωρίζουμε μερικά για το Δημόσιο δίκαιο της Γόρτυνας. Το πολίτευμα της υπήρξε, όπως και όλων των λοιπών κρητικών πόλεων, αριστοκρατικό. Κατά την εποχή της ακμή της τη Γόρτυνα διοικούν δέκα "Κόσμοι" που εκλέγονται από ορισμένα αριστοκρατικά γένη. Ο καθένας απ' αυτούς, είχε ξεχωριστά καθήκοντα. Έτσι αναφέρεται ένας κόσμος ξένιος (που όπως ο Πολέμαρχος στην Αθήνα δίκαζε τις υποθέσεις των ξένων), ένας Κόσμος στραταγέτας, αρχηγός καθώς φαίνεται του στρατού κ.ο.κ. Οι Κόσμοι μπορούσαν να παραιτηθούν και σε ορισμένες περιπτώσεις και να παυθούν (Paoli).
Εκτός απ' αυτούς υπήρχε στη Γόρτυνα και ένα άλλο συμβούλιο σημαντικό, που μοιραζόταν την εξουσία με τους Κόσμους: η αρχή των γερόντων, ένα είδος δηλ. Αρείου Πάγου της Αθήνας όπου έμπαιναν οι Κόσμοι των οποίων τελείωνε η θητεία.
Σε μια κρητική επιγραφή βλέπουμε να αναφέρεται και ένα άλλο συμβούλιο νέων με καθήκοντα, εκτός από τα άλλα και δικαστικά. Πρόκειται όμως για τη νεότερη επιγραφή, του 3ου μ.α.χ.χ. αιώνα.
7. Για το αστικό και ιδιαίτερα το οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο της Γόρτυνας σημαντικότατες και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες μας παρέχει ο Κώδικας της Γόρτυνας που περιλαμβάνει διατάξεις α) προσώπων (ενηλικίωση, δούλοι κ.λπ.), β) υιοθεσίας, γ) περιουσιακών σχέσεων των συζύγων, δ) εξ αδιαιρέτου διαδοχής, ε) αδικημάτων και οιονεί αδικημάτων, στ) διαζυγίου, ζ) των μετά την λύση του γάμου γεννημένων τέκνων, η) επικλήρων και θ) δωρεών μεταξύ συζύγων. Η τελευταία στήλη, η 12η περιέχει επίσης ορισμένους διαδικαστικούς κανόνες που αναφέρονται στον τρόπο που οι δικαστές πρέπει να εκδίδουν τις αποφάσεις τους κ.λπ.
8. Η θέση επίσης των γυναικών ήταν στη Γόρτυνα πολύ καλύτερη από τη θέση των ατθίδων. Ενώ η ατθίς είχε πάντοτε την ανάγκη ενός κάποιου προσώπου που να την προστατεύει και να αποτελεί το μεσάζοντα μεταξύ αυτής και της πόλης, η γυναίκα της Γόρτυνας όχι μόνο μπορούσε να είναι κυρία ορισμένης περιουσίας, αλλά επιπλέον μπορούσε και να εμφανίζεται στο δικαστήριο μόνη, χωρίς συμπαραστάτη για να υπερασπίζει τα δικαιώματά της. Είχε δικαίωμα να διαθέτει κάθε τι που της ανήκε, να αποφασίζει μόνη αυτή για το γάμο της και να μοιράζει με τα αδέλφια της την πατρική κληρονομιά - με τη διαφορά ότι έπαιρνε, αν είχε συγκληρονόμους τα αδέλφια της, το μισό της μερίδας τους (όπως οι περισσότεροι συγγραφείς δέχονται και φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, να ορίζει ο Κώδικας, ή, κατά τη δική μας γνώμη το 1/4 μέχρι 1/6 αυτής).
10. Το Δίκαιο της Γόρτυνας, ακριβέστερα ο Κώδικας της Γόρτυνας, ρύθμιζε και τη νομική κ.λπ. κατάσταση των πατροιώκων (των επικλήρων του αττικού δικαίου). Ο θεσμός των πατροιώκων ήταν από τους πιο ιδιόρυθμους του αρχαίου ελληνικού δικαίου: η κόρη πατέρα που πέθανε χωρίς άρρενα τέκνα, ήταν υποχρεωμένη να πάρει για σύζυγο συγγενή εξ αίματος του πατέρα της κι αυτό για να συνεχιστεί ο οίκος και το όνομά του. Στο γιο που κατ΄αυτόν τον τρόπο αποκτούσε η πατροιώκος παραδίδονταν η κληρονομιά του πάπου που τον θεωρούσαν σαν άμεσο πρόγονο, σαν φυσικό πατέρα του γιού της.
Ένα μέρος από τις σχετικές διατάξεις του Κώδικα μεταφέρουμε αυτούσιο στο σημείο αυτό και σαν δείγμα της γλώσσας και του εν γένει ύφους του Κώδικα.
Στήλη 7, στίχος 15 επ. : "...ΤΑΜ ΠΑΤΡΟΙΟΚΟΝ ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ ΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ ΤΟΝ ΙΟΝΤΟΝ ΤΟΙ ΠΡΕΙΓΙΣΤΟΙ· ΑΙ ΔΕ ΚΑ ΠΛΙΕΣ ΠΑΤΡΟΙΟΚΟΙ ΙΟΝΤΟΙ ΚΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ, ΤΟΙ ΕΠΙΠΡΕΙΓΙΣΤΟΙ ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ· ΑΙ ΔΕ ΚΑ ΜΕ ΙΟΝΤΙ ΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ, ΥΙΕΕΔ ΔΕ ΕΚΣ ΕΔΕΛΠΙΟΝ, ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ ΙΟΙ ΤΑΙ ΕΣ ΤΟ ΠΡΕΙΓΙΣΤΟ..."
11. Τη γενική αρχή του κοινού ελληνικού κληρονομικού δικαίου σύμφωνα με την οποία προτιμούνται οι κατιόντες από τους εκ πλαγίου συγγενείς, την βρίσκουμε και στον Κώδικα της Γόρτυνας. Στήλη 5, στίχ. 10-14: "ΕΚ ΑΠΟΘΑΝΕΙ ΑΝΗΡ Ή ΓΥΝ|Η, ΑΙ ΜΕΝ Κ' ΗΙ ΤΕΚΝΑ Ή ΕΣ ΤΕ|ΚΝΩΝ ΤΕΚΝΑ Ή ΕΣ ΤΟΥΤΩΝ ΑΠΟΘΑΝΗ ΑΝΗΡ Ή ΓΥΝΗ, ΕΑΝ ΜΕΝ Η ΤΕΚΝΑ, ΟΠΩΣ ΘΑ ΕΛΕΓΑΝ ΟΙ ΑΤΤΙΚΟΙ, Η ΕΚ ΤΟΥΤΩΝ ΤΕΚΝΑ, ΤΟΥΤΟΥΣ ΕΧΕΙΝ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ".
Στον Κώδικα της Γόρτυνας συναντάμε επίσης την αρχή της προτιμήσεως των ανδρών έναντι των γυναικών, αρχή που απαντάται γενικώς στο αρχαίο ελληνικό κληρονομικό δίκαιο. Δείγμα και αυτό της ενότητας δικαίου και ελληνικού έθνους.
12. Κατά μία γνώμη ο Κώδικας της Γόρτυνας δεν υπήρξε πραγματικός κώδικας με τη σημερινή έννοια που δίνουμε σήμερα στον όρο. Σύμφωνα μ' αυτούς η "Μεγάλη Επιγραφή της Γόρτυνας" περιέχει μάλλον οδηγίες προς τους δικαστές για τον τρόπο με τον οποίο όφειλαν να εφαρμόζουν την καθαυτό νομοθεσία της Γόρτυνας που πρέπει, λένε, να είχε καταχωρηθεί σε άλλη συλλογή, τον πραγματικό κώδικα. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουν παρατηρώντας ότι λείπει από τη συλλογή το επιτακτικό ύφος, ο πρoστακτικός τόνος, που χαρακτηρίζει συνήθως τα νομοθετικά κείμενα της αρχαιότητας.
Ο Κώδικας της Γόρτυνας είναι εξάλλου ελλιπής. Τουλάχιστον όπως έφτασε ως εμάς. Δεν περιέχει διατάξεις ποινικού ή δημοσίου δικαίου (που το μαθαίνουμε, όπως είδαμε, από άλλες πηγές), ούτε εμπορικού ή θείου δικαίου ορισμούς - αν και αυτοί οι τελευταίοι δεν λείπουν από κανέναν από τους γνωστούς κώδικες των αρχαίων λαών.
Τον χαρακτηρίζει επίσης μια σχετική έλλειψη αλληλουχίας. Εύκολα ο νομοθέτης μεταπηδάει από το ένα θέμα στο άλλο· πριν καν εξαντλήσει ένα πρώτο ζήτημα αρχίζει να μιλάει για κάποιο επόμενο.
Όμως παρόλα αυτά και παρά τις παραπάνω ελλείψεις του το Δίκαιο της Γόρτυνας είναι δίκαιο υποδειγματικό για το πνεύμα ελευθερίας που το διέπει και για την προοδευτικότητά του. Αυτά βέβαια λέγονται ιδιαίτερα για τον Κώδικα της Γόρτυνας, συλλογή νόμων που αποτελεί μία από τις μοναδικές σωζόμενες σήμερα κωδικοποιήσεις του εθνικού μας δικαίου.
Βιβλιογραφία : Ι.Α. Τυπάλδου, Ερμηνεία της εν Γόρτυνι της Κρήτης τωι 1884 ανακαλειφθείσης επιγραφής (Αθήναι 1887).
Marg. Guarducci, Gortyniarum legum titulus maximus (σελ. 123, Δ' τόμος του έργου της ίδιας inscriptiones creticae).
Βασική πηγή γνώσης του Δικαίου της Γόρτυνος είναι η "Μεγάλη επιγραφή της Γόρτυνος" που βρέθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του τέλους του περασμένου αιώνα στο χώρο της παλιάς πόλης. Όμως και από άλλες πηγές έχουμε πληροφορίες για το Δίκαιο της Γόρτυνος: από ανάλογες επιγραφές που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο ανασκαφών ή σε ανασκαφές στην υπόλοιπη Κρήτη ή, τέλος, από αποσπάσματα έργων αρχαίων συγγραφέων (όπως του Αριστοτέλη κ.ά). Οι περισσότερες απ' αυτές τις τελευταίες αναφέρονται στο Δημόσιο Δίκαιο της απομακρυσμένης αυτής δωρικής πόλης, που έγινε τόσο ανέλπιστα γνωστή τις τελευταίες δεκαετηρίδες, χάρις ιδίως στο έργο Ιταλών αρχαιολόγων.
2. Η Γόρτυνα υπήρξε πόλη πολύ παλαιά. Το όνομά της το έχει πάρει από τον ήρωα Γόρτυνα, γιο του Ραδάμανθυ (παλαιότερα λεγόταν Ελλωτίς και Λάρισσα). Δεν υπάρχουν στοιχεία για το αν υπήρχε κατά τη Μινωϊκή εποχή. Πολλοί είναι πάντως εκείνοι που τη θεωρούν σαν έδρα των πολύ παλαιών κατοίκων της Κρήτης (Hdeck). Το βέβαιο είναι ότι υπήρχε και φαίνεται ότι άκμαζε κιόλας κατά τους ηρωϊκούς χρόνους.
Ο Όμηρος (Ιλ. Β, 646 και Οδ. Γ, 204) την ονομάζει "τειχιόεσσαν" και την αναφέρει μεταξύ των πόλεων της Κρήτης που είχαν φτάσει σε ιδιαίτερη άνθηση. Την αναφέρει επίσης ο Πλάτων στους "Νόμους" του (IV, 708) σαν εύπορη και ευνομούμενη πόλη. Αλλά και αρκετοί άλλοι.
Η ακμή της κράτησε, με ορισμένες διακυμάνσεις φυσικά, ως το 863 μ.α.χ.χ. που καταλήθφηκε και καταστράφηκε από του Σαρακηνούς.
Την εποχή της Ρωμαιοκρατίας η Γόρτυνα υπήρξε έδρα του Ρωμαίου διοικητή.
Ο χώρος όπου βρισκόταν η παλαιά πόλη της Γόρτυνας βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στα σημερινά χωριά Άγιοι Δέκα και Μητρόπολη, δεξιά και αριστερά στον ποταμό Μητροπολιανό (τον παλαιό Ληθαίο) που προχωρεί και χύνεται στο Λιβυκό πέλαγος 90 στάδια, 16 δηλ. περίπου χιλιόμετρα νοτιότερα.
3. Στο χώρο αυτό μεταξύ των άλλων ευρημάτων βρέθηκε και η δωδεκάστηλη εκείνη "Μεγάλη επιγραφή" που αναφέραμε στην αρχή και που είναι περισσότερο γνωστή ως "Κώδιξ της Γόρτυνος".
Η ανακάλυψη του βασικού τμήματός της οφείλεται στον ιταλό αρχαιολόγο Federico Halbherr, που τη βρήκε με την καθοδήγηση (εξ αποστάσεως) ενός άλλου μεγάλου ιταλού αρχαιοδίφη, του Domenico Comparetti και τη σημαντική επί τόπου βοήθεια του γερμανού Ern. Fabricius.
Η επιγραφή δεν βρέθηκε όλη μαζί. Ένα μικρό της κομμάτι που περιλάμβανε τους 15 πρώτους στίχους της 11ης στήλης το βρήκαν, στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, δύο Γάλλοι περιηγητές, ο Γ. Περρό και ο L. Thenon εντοιχισμένο σ' ένα νερόμυλο του χωριού Άγιοι Δέκα. Το τμήμα αυτό της επιγραφής αποτέλεσε για τον επιστημονικό κόσμο της εποχής την πρώτη νύξη για την ύπαρξη της επιγραφής.
Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Γάλλος επίσης B. Haussoulier, βρήκε εντοιχισμένο σ' ένα σπίτι του ίδιου και πάλι χωριού, νέο τμήμα της επιγραφής: εκείνο που περιλαμβάνει τους 15 πρώτους στίχους (αλλά μόνο τα αριστερά μισά μέρη τους της 7ης στήλης και μερικά γράμματα των στίχων 10 - 15 της 10ης στήλης).
Η ουσιαστική όμως ανακαλύψη της επιγραφής οφείλεται στον F. Halbherr που αναφέραμε πιο πάνω. Αυτός ανέσκαψε συστηματικά την περιοχή και βρήκε, το 1884, τις τέσσερις πρώτες στήλες του Κώδικα της Γόρτυνος. Κατόπιν με τις οδηγίες του -γιατί ο ίδιος δεν μπόρεσε να συνεχίσει ως το τέλος τις ανασκαφές- ο Ern. Fabricius ανακάλυψε και τα υπόλοιπα τμήματα της σημαντικότητης αυτής επιγραφής που όταν ανακαλύφθηκε θεωρήθηκε σαν η μεγαλύτερη αρχαιολογική ανακάλυψη του περασμένου αιώνα.
Η ερμηνεία της, έλεγαν τότε, πως θα απασχολούσε ψυχολόγους και νομικούς για μια ολόκληρη γενιά (Caillemer). Και αν όμως η σημασία της δεν είναι όμως τόση όση την φαντάστηκαν την εποχή της ανακάλυψης της, πάντως είναι πολύ μεγάλη: είναι η επιγραφή της Γόρτυνος μία από τις εκτενέστερες μέχρι σήμερα ανευρεθείσες ελληνικές επιγραφές, με κείμενο συνεχές και διατηρημένο σε άριστη κατάσταση.
Αποτελείται από δώδεκα στήλες, κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει 55 στίχους (πλην της δωδεκάτης που έχει μόνο 35). Αρχικά η επιγραφή στο σύνολό της θα περιλάμβανε γύρω στους 630 - 640 στίχους. Από τα κενά, που παρόλη την πληρότητά της παρουσίαζε όταν βρέθηκε, το ένα κατορθώθηκε να συμπληρωθεί χάρη στο τμήμα εκείνο που ο Thenon βρήκε και παρέδωσε το 1862 στο Λούβρο και τα άλλα χάρη στο τμήμα που ανακάλυψε, όπως πιο πάνω είπαμε, ο Haussoulier το 1879.
Έτσι σήμερα φαίνεται ότι μόνο περίπου 30 στίχοι μας λείπουν: 15 από τη στήλη 10η και 15 από την 12η. Μη πλήρεις είναι επίσης και οι δέκα πρώτοι στίχοι της 9ης στήλης.
Η επιγραφή είχε αρχικά τοποθετηθεί στο εσωτερικό του κυκλοτερούς τοίχου του δικαστηρίου της πόλης (Paoli). Αργότερα, επί Ρωμαϊκής εποχής, όταν οι νόμοι που περιέχονταν στην επιγραφή είχαν περιέλθει σε αχρηστία, οι λίθοι, πάνω στους οποίους ήταν χαραγμένο με κόκκινα γράμματα το κείμενο του Κώδικα, χρησιμοποιήθηκαν, με την ίδια όμως διάταξη που αρχικά είχαν, σαν οικοδομικό υλικό, για κάποιο άλλο οικοδόμημα, στα ερείπια του οποίου και τη βρίσκουμε σήμερα.
Οι στήλες της επιγραφής έχουν ύψος 1,75 του μέτρου και πλάτος 0,69 (μερικές 0,67). Τα γράμματά τους είναι σκαλισμένα ωραία, ευδιάκριτα, ισόμετρα.
Γι' αυτό και η ανάγνωσή της θα ήταν εύκολη αν δεν υπήρχαν οι ιδιωματισμοί της Δωρικής διαλέκτου στην οποία είναι γραμμένες και οι καταστροφές που οπωσδήποτε παρουσιάζει σε ορισμένα μέρη. Το αλφάβητο που χρησιμοποιείται σε αυτή περιλαμβάνει 19 μόνο γράμματα. Λείπουν δηλ. τα γράμματα Η, Ξ, Φ, Χ, Ψ και Ω που τα αντικαθιστούν τα Ε, ΚΣ, Π, ΠΣ και Ο. Περιλαμβάνει επίσης και το δίγαμμα: F.
Η ερμηνεία της προκάλεσε πολλές συζητήσεις, προτάθηκαν δε σχετικώς αρκετές αναγνώσεις.
4. Όταν ανακαλύφθηκε όλοι πίστεψαν ότι επρόκειτο περί παλαιάς επιγραφής. Σ' αυτό συνετέλεσε και το ότι οι λέξεις είχαν χαραχθεί βουστροφηδόν, δηλ. από δεξιά προς τα αριστερά και ύστερα από τα αριστερά προς τα δεξιά κ.ο.κ. (σημειωτέον ότι και οι κολόνες επίσης της επιγραφής διαβάζονται αρχίζοντας από τη δεξιά κολόνα και προχωρώντας προς τα αριστερά) καθώς και η αρχαϊκή μορφή (σχήμα) πολλών γραμμάτων. Έτσι στην αρχή ανήγαγαν την επιγραφή στον 7ο αιώνα π.α.χ.χ.. O Comparetti όμως κατόπιν υποστήριξε πως η επιγρααφή ανήκε στο πρώτο ήμισυ του 6ου αιώνα π.α.χ.χ., πράγμα που για μας είναι πιθανότερο. Κατά τον Caillemer τέλος ανήκει στον 5ο αιώνα π.α.χ.χ. Πάντως πολύ χαμηλότερα από τον 5ο αιώνα δεν μπορούμε να πιστεύουμε: στο Στράβωνα (χ, 4,20) αναφέρεται ότι ο ιστοριογράφος Έφορος λέει ότι στην Κρήτηοι θυγατέρες έπαιρναν κληρονομικό μερίδιο που αντιστοιχούσε προς το ήμισυ του μεριδίου των υιών. Είναι δε αυτή η αναλογία ακριβώς που καθορίζει ο Κώδικας της Γόρτυνος. Ο Έφορος έζησε το πρώτο ήμισυ προς τα μέσα του 4ου αιώνα. Επομένως ο Κώδικας της Γόρτυνος πρέπει να είναι οπωσδήποτε αρχαιότερος της εποχής αυτής.
Οι δυσκολίες που παρουσιάζει η χρονολόγηση του Κώδικα της Γόρτυνος οφείλονται στο ότι συμπλέκονται σε αυτή στοιχεία και σχήματα από τη μια μεριά αρχαϊκά και από την άλλη δικαιϊκοί θεσμοί εξαιρετικά εξελιγμένοι (Caillemer).
Επιχείρημα υπέρ εκείνων που δέχονται την αρχαιότητα του Κώδικα της Γόρτυνος θα μπορούσε να αποτελέσει και το γεγονός ότι δεν γίνεται πουθενά λόγος στην επιγραφή περί εγγράφων. Βέβαια όταν χαράχτηκε ο Κώδικας της Γόρτυνος, η γραφή είχε βρεθεί (αφού ο Κώδικας είναι γραμμένος) αλλά φαίνεται ότι δεν είχε διαθωθεί τόσο πλατιά. Γι' αυτό και όλα αφήνονταν στη μνήμη των μαρτύρων και κυρίως του δικαστή και του βοηθού του που είχε το χαρακτηριστικό όνομα "μνήμων" (στήλη 9η, στιχ. 56).
5. Πολλά είναι τα προβλήματα που γεννιούνται στο μελετητή του Κώδικα της Γόρτυνος. Μεταξύ αυτών, δυο από τα πιο σημαντικά: 1) αν ο Κώδικας της Γόρτυνος περιέχει δίκαιο νέο ή αν αποτελεί απλώς καταγραφή δικαίου που και παλιότερα ίσχυε και 2) ποιές είναι οι αναλογίες και οι σχέσεις του Δικαίου της Γόρτυνος προς τα λοιπά Ελληνικά Δίκαια.
Διΐστανται οι γνώμες σχετικά με το πρώτο πρόβλημα. Κατά τους μεν (Schoell, Kohler - Ziebarth κ.ά.) ο κώδικας της Γόρτυνας δημοσιεύθηκε απλώς και μόνο για να εξυπηρετηθεί η ασφάλεια του δικαίου της πόλης. Δεν περιείχε νέες διατάξεις. Μόνο το παλιό δίκαιο της Γόρτυνος περιλάβαινε, με μερικές ίσως μικρές και οπωσδήποτε όχι σοβαρές τροποποιήσεις. Κατά τους δε (Shaube) η επιγραφή χαράχτηκε για να κάνει γνωστές νέες διατάξεις. Απαντώντας στο πρώτο ερώτημα και δεχόμενοι την άποψη Kohler - Ziebarth κ.λπ. απαντούμε και στο δεύτερο ερώτημα. Αν ο Κώδικας της Γόρτυνος περιέχει παλιό δίκαιο, τότε πλησιάζουμε περισσότερο προς τον αρχαίο εκείνο πυρήνα ηθών και εθίμων που αποτελούσε το δίκαιο των ελληνικών φυλών που ήρθαν να εγκατασταθούν στο χώρο που κατόπιν ονομάστηκε Ελλάδα και που διατήρησαν πάντοτε, τη συνείδηση της κοινής καταγωγής τους και της κοινότητας του δικαίου τους.
Ώστε να μπορούσαμε να πούμε πως το Δίκαιο της Γόρτυνας και ειδικότερα ο Κώδικας της Γόρτυνας δεν περιέχει το κλειστό και απομονωμένο δίκαιο μιας απομακρυσμένης κρητικής πολιτείας, αλλά αντίθετα είναι κώδικας δικαίου ελληνικού που μπορεί κάλλιστα να μας βοηθήσει στην αποκατάσταση του αρχαίου ελληνικού δικαίου. Ίσως άλλωστε σ' αυτό να έγκειται και η κύρια χρησιμότητά του.
6. Από διάφορες μικρότερης σημασίας επιγραφές και από ανάλογα αποσπάσματα συγγραφέων γνωρίζουμε μερικά για το Δημόσιο δίκαιο της Γόρτυνας. Το πολίτευμα της υπήρξε, όπως και όλων των λοιπών κρητικών πόλεων, αριστοκρατικό. Κατά την εποχή της ακμή της τη Γόρτυνα διοικούν δέκα "Κόσμοι" που εκλέγονται από ορισμένα αριστοκρατικά γένη. Ο καθένας απ' αυτούς, είχε ξεχωριστά καθήκοντα. Έτσι αναφέρεται ένας κόσμος ξένιος (που όπως ο Πολέμαρχος στην Αθήνα δίκαζε τις υποθέσεις των ξένων), ένας Κόσμος στραταγέτας, αρχηγός καθώς φαίνεται του στρατού κ.ο.κ. Οι Κόσμοι μπορούσαν να παραιτηθούν και σε ορισμένες περιπτώσεις και να παυθούν (Paoli).
Εκτός απ' αυτούς υπήρχε στη Γόρτυνα και ένα άλλο συμβούλιο σημαντικό, που μοιραζόταν την εξουσία με τους Κόσμους: η αρχή των γερόντων, ένα είδος δηλ. Αρείου Πάγου της Αθήνας όπου έμπαιναν οι Κόσμοι των οποίων τελείωνε η θητεία.
Σε μια κρητική επιγραφή βλέπουμε να αναφέρεται και ένα άλλο συμβούλιο νέων με καθήκοντα, εκτός από τα άλλα και δικαστικά. Πρόκειται όμως για τη νεότερη επιγραφή, του 3ου μ.α.χ.χ. αιώνα.
7. Για το αστικό και ιδιαίτερα το οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο της Γόρτυνας σημαντικότατες και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες μας παρέχει ο Κώδικας της Γόρτυνας που περιλαμβάνει διατάξεις α) προσώπων (ενηλικίωση, δούλοι κ.λπ.), β) υιοθεσίας, γ) περιουσιακών σχέσεων των συζύγων, δ) εξ αδιαιρέτου διαδοχής, ε) αδικημάτων και οιονεί αδικημάτων, στ) διαζυγίου, ζ) των μετά την λύση του γάμου γεννημένων τέκνων, η) επικλήρων και θ) δωρεών μεταξύ συζύγων. Η τελευταία στήλη, η 12η περιέχει επίσης ορισμένους διαδικαστικούς κανόνες που αναφέρονται στον τρόπο που οι δικαστές πρέπει να εκδίδουν τις αποφάσεις τους κ.λπ.
8. Η θέση επίσης των γυναικών ήταν στη Γόρτυνα πολύ καλύτερη από τη θέση των ατθίδων. Ενώ η ατθίς είχε πάντοτε την ανάγκη ενός κάποιου προσώπου που να την προστατεύει και να αποτελεί το μεσάζοντα μεταξύ αυτής και της πόλης, η γυναίκα της Γόρτυνας όχι μόνο μπορούσε να είναι κυρία ορισμένης περιουσίας, αλλά επιπλέον μπορούσε και να εμφανίζεται στο δικαστήριο μόνη, χωρίς συμπαραστάτη για να υπερασπίζει τα δικαιώματά της. Είχε δικαίωμα να διαθέτει κάθε τι που της ανήκε, να αποφασίζει μόνη αυτή για το γάμο της και να μοιράζει με τα αδέλφια της την πατρική κληρονομιά - με τη διαφορά ότι έπαιρνε, αν είχε συγκληρονόμους τα αδέλφια της, το μισό της μερίδας τους (όπως οι περισσότεροι συγγραφείς δέχονται και φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, να ορίζει ο Κώδικας, ή, κατά τη δική μας γνώμη το 1/4 μέχρι 1/6 αυτής).
10. Το Δίκαιο της Γόρτυνας, ακριβέστερα ο Κώδικας της Γόρτυνας, ρύθμιζε και τη νομική κ.λπ. κατάσταση των πατροιώκων (των επικλήρων του αττικού δικαίου). Ο θεσμός των πατροιώκων ήταν από τους πιο ιδιόρυθμους του αρχαίου ελληνικού δικαίου: η κόρη πατέρα που πέθανε χωρίς άρρενα τέκνα, ήταν υποχρεωμένη να πάρει για σύζυγο συγγενή εξ αίματος του πατέρα της κι αυτό για να συνεχιστεί ο οίκος και το όνομά του. Στο γιο που κατ΄αυτόν τον τρόπο αποκτούσε η πατροιώκος παραδίδονταν η κληρονομιά του πάπου που τον θεωρούσαν σαν άμεσο πρόγονο, σαν φυσικό πατέρα του γιού της.
Ένα μέρος από τις σχετικές διατάξεις του Κώδικα μεταφέρουμε αυτούσιο στο σημείο αυτό και σαν δείγμα της γλώσσας και του εν γένει ύφους του Κώδικα.
Στήλη 7, στίχος 15 επ. : "...ΤΑΜ ΠΑΤΡΟΙΟΚΟΝ ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ ΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ ΤΟΝ ΙΟΝΤΟΝ ΤΟΙ ΠΡΕΙΓΙΣΤΟΙ· ΑΙ ΔΕ ΚΑ ΠΛΙΕΣ ΠΑΤΡΟΙΟΚΟΙ ΙΟΝΤΟΙ ΚΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ, ΤΟΙ ΕΠΙΠΡΕΙΓΙΣΤΟΙ ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ· ΑΙ ΔΕ ΚΑ ΜΕ ΙΟΝΤΙ ΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ, ΥΙΕΕΔ ΔΕ ΕΚΣ ΕΔΕΛΠΙΟΝ, ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ ΙΟΙ ΤΑΙ ΕΣ ΤΟ ΠΡΕΙΓΙΣΤΟ..."
11. Τη γενική αρχή του κοινού ελληνικού κληρονομικού δικαίου σύμφωνα με την οποία προτιμούνται οι κατιόντες από τους εκ πλαγίου συγγενείς, την βρίσκουμε και στον Κώδικα της Γόρτυνας. Στήλη 5, στίχ. 10-14: "ΕΚ ΑΠΟΘΑΝΕΙ ΑΝΗΡ Ή ΓΥΝ|Η, ΑΙ ΜΕΝ Κ' ΗΙ ΤΕΚΝΑ Ή ΕΣ ΤΕ|ΚΝΩΝ ΤΕΚΝΑ Ή ΕΣ ΤΟΥΤΩΝ ΑΠΟΘΑΝΗ ΑΝΗΡ Ή ΓΥΝΗ, ΕΑΝ ΜΕΝ Η ΤΕΚΝΑ, ΟΠΩΣ ΘΑ ΕΛΕΓΑΝ ΟΙ ΑΤΤΙΚΟΙ, Η ΕΚ ΤΟΥΤΩΝ ΤΕΚΝΑ, ΤΟΥΤΟΥΣ ΕΧΕΙΝ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ".
Στον Κώδικα της Γόρτυνας συναντάμε επίσης την αρχή της προτιμήσεως των ανδρών έναντι των γυναικών, αρχή που απαντάται γενικώς στο αρχαίο ελληνικό κληρονομικό δίκαιο. Δείγμα και αυτό της ενότητας δικαίου και ελληνικού έθνους.
12. Κατά μία γνώμη ο Κώδικας της Γόρτυνας δεν υπήρξε πραγματικός κώδικας με τη σημερινή έννοια που δίνουμε σήμερα στον όρο. Σύμφωνα μ' αυτούς η "Μεγάλη Επιγραφή της Γόρτυνας" περιέχει μάλλον οδηγίες προς τους δικαστές για τον τρόπο με τον οποίο όφειλαν να εφαρμόζουν την καθαυτό νομοθεσία της Γόρτυνας που πρέπει, λένε, να είχε καταχωρηθεί σε άλλη συλλογή, τον πραγματικό κώδικα. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουν παρατηρώντας ότι λείπει από τη συλλογή το επιτακτικό ύφος, ο πρoστακτικός τόνος, που χαρακτηρίζει συνήθως τα νομοθετικά κείμενα της αρχαιότητας.
Ο Κώδικας της Γόρτυνας είναι εξάλλου ελλιπής. Τουλάχιστον όπως έφτασε ως εμάς. Δεν περιέχει διατάξεις ποινικού ή δημοσίου δικαίου (που το μαθαίνουμε, όπως είδαμε, από άλλες πηγές), ούτε εμπορικού ή θείου δικαίου ορισμούς - αν και αυτοί οι τελευταίοι δεν λείπουν από κανέναν από τους γνωστούς κώδικες των αρχαίων λαών.
Τον χαρακτηρίζει επίσης μια σχετική έλλειψη αλληλουχίας. Εύκολα ο νομοθέτης μεταπηδάει από το ένα θέμα στο άλλο· πριν καν εξαντλήσει ένα πρώτο ζήτημα αρχίζει να μιλάει για κάποιο επόμενο.
Όμως παρόλα αυτά και παρά τις παραπάνω ελλείψεις του το Δίκαιο της Γόρτυνας είναι δίκαιο υποδειγματικό για το πνεύμα ελευθερίας που το διέπει και για την προοδευτικότητά του. Αυτά βέβαια λέγονται ιδιαίτερα για τον Κώδικα της Γόρτυνας, συλλογή νόμων που αποτελεί μία από τις μοναδικές σωζόμενες σήμερα κωδικοποιήσεις του εθνικού μας δικαίου.
Βιβλιογραφία : Ι.Α. Τυπάλδου, Ερμηνεία της εν Γόρτυνι της Κρήτης τωι 1884 ανακαλειφθείσης επιγραφής (Αθήναι 1887).
Marg. Guarducci, Gortyniarum legum titulus maximus (σελ. 123, Δ' τόμος του έργου της ίδιας inscriptiones creticae).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου