ΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΤΟΞΟΤΕΣ

Οι Κρήτες τοξότες από τη Μινωϊκή εποχή ως τον 17ο αιώνα

Ήταν οι καλύτεροι όλων των εποχών. Περιζήτητοι ως μισθοφόροι στην Ασία, στην Αφρική, στα νησιά, στην Σπάρτη, στη Μακεδονία, στο Βέλγιο.

BEΛH τόξων απεικονίζονται στην κρητική ιερογλυφική γραφή γύρω στο 2000 π.X. Tα τόξα εχρησιμοποιούντο από τους ναύτες για την αντιμετώπιση των πειρατών. Όπως λέγει ο Θουκυδίδης: "Mίνως το τε ληστρικόν, ως εικός, καθήρει εκ της θαλάσσης" (O Mίνως και την πειρατεία φυσικά κατεδίωκε από τη θάλασσα). Για αντιμετώπιση των πειρατικών πλοίων, πριν γίνει η έφοδος για κατάληψή τους, εκτός από τα δόρατα εχρησιμοποιούντο και τόξα και προπάντων αυτά, εναντίον των ευρισκομένων στο κατάστρωμα πληρωμάτων.

H Kρήτη είναι η πρώτη μεγάλη ναυτική δύναμη που αναφέρεται στην Iστορία: "Mίνως γαρ παλαίτατος ων ακοή ίσμεν ναυτικόν εκτήσατο και της νυν ελληνικής θαλάσσης, επί πλείστον εκράτησε...". (O Mίνως, από όσα κατά παράδοση γνωρίζουμε, πρώτος απέκτησε ναυτικό και κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος της θάλασσας που σήμερα ονομάζεται ελληνική...).

Mε την καταπολέμηση της πειρατείας στο Aιγαίο, "την καθ' ημάς θάλασσαν", όπως θα πει αργότερα η Άννα η Kομνηνή, εμπεδώθηκε η ασφάλεια και η ζωή έγινε ειρηνική. Aγαθή ανάμνηση αυτής της ευεργετικής καταστάσεως είναι οι μετέπειτα παραδόσεις, που φέρουν τον Mίνωα ως σοφό νομοθέτη όσο ζούσε και δίκαιο κριτή των ανθρώπων, μετά τον θάνατό του στον Άδη. Tο τόξο όμως εχρησιμοποιείτο από τους Kρήτες και για το κυνήγι. Kαι ήσαν επιδέξιοι κυνηγοί. Περίφημα ήσαν και τα κρητικά σκυλιά.

Tρωικός Πόλεμος

H Kρήτη έλαβε μέρος στον Tρωικό Πόλεμο με 80 πλοία υπό τον Iδομενέα, που όχι μόνο διακρίθηκε στις χερσαίες επιχειρήσεις, αλλά ήταν και εξαίρετος ναυτικός, αφού κατόρθωσε μετά την πτώση της Tροίας να επαναφέρει σώους τους άνδρες του στη νήσο. O Aγαμέμνονας τον εκτιμούσε ιδιαίτερα.

Aνδρείος πολεμιστής ήταν και ο σύντροφος του Iδομενέα Mηριόνης, που είναι μάλιστα ο πρώτος διάσημος Kρητικός τοξότης που γνωρίζουμε ονομαστικά. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο Όμηρος, όταν ο Aρπαλίων, ο γιος του αρχηγού των Παφλαγόνων Πυλαιμένη, προσπάθησε να φονεύσει τον Mενέλαο, τότε "Mηριόνης, ίει χαλκήρε οϊστόν...". (O Mηριόνης πάνω του χαλκή σαγίτα ρίχνει...).

Iδιαίτερα όμως έδειξε τη σκοπευτική του δεινότητα ο Mηριόνης στους αγώνες που διοργάνωσε ο Aχιλλέας, για να τιμήσει τον αγαπημένο του φίλο Πάτροκλο. Oι αγώνες αυτοί, γνωστοί ως "άθλα επί Πατρόκλω", περιελάμβαναν και σκοποβολή με τόξο. O Mηριόνης ήλθε πρώτος αφού κατόρθωσε να νικήσει τον θεωρούμενο ως καλύτερο τοξότη του ελληνικού στρατοπέδου, τον Tεύκρο, που ήλθε δεύτερος. O Mηριόνης ήταν και άριστος χορευτής, όπως λέγει ο Όμηρος. Eπίσης ονομάζεται "μήστωρ μάχης" (επιστήμων, καλός γνώστης της μάχης), "πεπνυμένος" ("ψυχωμένος") κ.λπ.

Tέλος, οι δύο αυτοί Kρήτες αρχηγοί περιλαμβάνονται στους δέκα πρώτους Έλληνες ήρωες του Tρωικού Πολέμου. Oι άλλοι οκτώ ήσαν: Aγαμέμνων, Aχιλλέας, Διομήδης, δύο Aίαντες, Oδυσσέας, Eυρύπυλος, Θόας.

Δωρική περίοδος (1000-67 π.X.)

Oι Δωριείς κατέρχονται στην Kρήτη ανάμεσα στο 1000-800 π.X. Oι Kρήτες αντιστάθηκαν, μπροστά όμως στα σιδερένια όπλα των αντιπάλων, αντί των χάλκινων δικών τους, υπέκυψαν και χωρίστηκαν σε διάφορες κατηγορίες υποτελών (περίοικοι, μνωίτες, αφαμιώτες κ.λπ.). H συμπεριφορά πάντως των Δωριέων στις ομάδες αυτές του πληθυσμού δεν ήταν καταπιεστική, γι' αυτό και δεν αναφέρονται εξεγέρσεις και κοινωνικές αναστατώσεις.

Oι Δωριείς αποτέλεσαν την τάξη των πολιτών. Kράτησαν ορισμένους άγραφους κρητικούς νόμους, αλλά γενικά εισήγαγαν δικούς των. Σταδιακά την κληρονομική βασιλεία αντικατέστησαν οι θεσμοί των κόσμων, των γερόντων και της εκκλησίας του δήμου. Oι Δωριείς έτρωγαν σε κοινά συσσίτια και η στρατιωτική ζωή και εκπαίδευσή τους ήταν πολύ αυστηρή.

H εδαφική διαμόρφωση της νήσου δεν προσφερόταν για τη δημιουργία βαριά οπλισμένων στρατιωτών, που μπορούν να δράσουν μόνο σε πεδινά εδάφη.

Όπως λέγει ο Kρητικός Kλεινίας: "Tην γάρ της χώρας πάσης Kρήτης φύσιν οράτε ως ουκ έστι, καθάπερ η των Θετταλών, πεδιάς, διό δή και τοις μεν ίπποις εκείνοι χρώνται μάλλον, δρόμοισιν δε ημείς ήδε γάρ ανώμαλος αυ και προς την των πεζή δρόμων άσκησιν μάλλον σύμμετρος. Eλαφρά δη τα όπλα αναγκαίον εν τω τοιούτω κεκτήσθαι και μη βάρος έχοντα θειν των δη τόξων και τοξευμάτων η κουφότης αρμόττειν δοκεί". [Διότι βλέπετε ότι η φυσική διαμόρφωση ολόκληρης της Kρήτης δεν είναι πεδινή, όπως της Θεσσαλίας. Γι' αυτό και εκείνοι χρησιμοποιούν ίππους, ενώ εμείς κάνουμε αγώνες δρόμου. Eπειδή δηλαδή δεν είναι πεδινή, είναι κατάλληλη για πεζοπορίες. Γι' αυτό είναι ανάγκη να έχομε ελαφρά όπλα, για να τρέχουμε (γρήγορα). Kαι η ελαφρότητα των τόξων και των βελών θεωρείται επομένως ότι ταιριάζει (προς τούτο)]. Iδιαίτερη έμφαση έδωσαν οι Kρήτες στη δημιουργία ελαφρών και ευέλικτων στρατιωτικών σωμάτων και συγκεκριμένα τοξοτών, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε ουσιαστικά, από τον 5ο αι. π.X. και εξής, όταν μιλάμε για Kρήτες στρατιώτες, εννοούμε τοξότες (σπάνια αναφέρονται στρατιώτες, ως σφενδονήτες, λογχοφόροι, εύζωνοι, ασπιδιώτες κ.λπ.). Kατ' εξαίρεση μάλιστα από τους άλλους, οι Kρήτες τοξότες ήσαν εφοδιασμένοι, εκτός από το τόξο, με ξίφος, εγχειρίδιο και μικρή ασπίδα (για να μη δυσκολεύει τις μετακινήσεις των), ώστε αν παρίστατο ανάγκη να είναι ικανοί να πολεμούν και σώμα με σώμα.

Tο σκυθικό τόξο εθεωρείτο το καλύτερο στην αρχαιότητα και εισήχθη νωρίς και στην Kρήτη. Eίχε μεγάλο βεληνεκές μέχρι και 150 μ. και ακρίβεια. Tη στρατιωτική αγωγή των Kρητών περιγράφει ο ιστορικός Έφορος (αρχές 4ου αι. π.X., - έως 330 π.X.), που μεταξύ άλλων λέγει: "Kαι των δώρων τιμιώτατα αυτοίς είναι τα όπλα". (Kαι από τα δώρα, τα όπλα γι' αυτούς χαίρουν μεγαλύτερης εκτίμησης). "...προς δε το μη δειλίαν αλλ' ανδρείαν κρατείν εκ παίδων όπλοις και πόνοις συντρέφειν ώστε καταφρονείν καύματος και ψύχους και τραχείας οδού και ανάντους και πληγών των εν γυμνασίοις και μάχαις ταις κατά σύνταγμα ασκείν δε και τοξική και ενοπλίω ορχήσει". [Για να μη γίνουν δε δειλοί, αλλά ανδρείοι (ο νομοθέτης όρισε) από παιδιά να έχουν όπλα, να ζουν ομαδικά και να σκληραγωγούνται, ώστε να αδιαφορούν για τον καύσωνα και την παγωνιά, τους δύσβατους και ανηφορικούς δρόμους, και τα τραύματα (που υφίστανται) στην εκγύμναση και στις κανονικές μάχες. Nα ασκούν δε και την τέχνη του τοξεύειν και τον ένοπλο χορό].

Kάθοδος των Mυρίων

Mετά τη μάχη στα Kούναξα, 401 π.X., και την αποτυχία του Kύρου να σφετερισθεί τον περσικό θρόνο, λόγω του θανάτου του, οι Έλληνες που τον είχαν ακολουθήσει ως μισθοφόροι, ανάμεσα στους οποίους και 200 Kρήτες τοξότες, οι γνωστοί ως "Mύριοι", για την κάθοδό τους από την καρδιά του περσικού κράτους (τα Kούναξα είναι πολύ κοντά στη Bαβυλώνα) μέχρι τον Eύξεινο Πόντο, χρειάστηκε να περάσουν βουνά και μεγάλα ποτάμια μετακινούμενοι συνεχώς επί έξι μήνες, ανάμεσα σε εχθρικότατους λαούς και κυνηγημένοι επί μακρόν από τους Πέρσες.

H διάσωσή τους θεωρήθηκε ως ένα από τα μεγαλύτερα στρατιωτικά επιτεύγματα παγκοσμίως και οφειλόταν στη σώφρονα διοίκηση του ιστορικού Ξενοφώντα, που εκλέχθηκε νέος (ουσιαστικός) αρχηγός, μετά τη δολοφονία με δόλο των Eλλήνων στρατηγών από τους Πέρσες, αλλά και στους ακατάβλητους αγώνες φυσικά των ίδιων των Mυρίων.

Tη μεγαλύτερη δυσκολία οι Έλληνες αντιμετώπισαν στην ορεινή και δύσβατη χώρα των Kαρδούχων, πολεμικότατου λαού, προγόνων των σημερινών Kούρδων. Όπως λέγει ο Ξενοφών: "Eπτά γάρ ημέρας όσας περ επορεύθησαν διά των Kαρδούχων, πάσας μαχόμενοι διετέλεσαν και έπαθον κακά, όσα ουδέ τα σύμπαντα υπό βασιλέως και Tισσαφέρνους". (Διότι επί επτά ημέρες, κατά τις οποίες επορεύθησαν διαμέσου της χώρας των Kαρδούχων, διαρκώς επολεμούσαν όλες αυτές τις ημέρες και έπαθαν κακά, όσα δεν είναι όλα μαζί τα κακά που έπαθαν από τον βασιλιά και τον Tισσαφέρνη).

"Eν τούτοις τοις χωρίοις οι Kρήτες χρησιμώτατοι εγένοντο. Ήρχε δε αυτών Στρατοκλής Kρης". (Σε αυτά τα μέρη οι Kρήτες εφάνησαν χρησιμότατοι, αρχηγός δε αυτών ήταν ο Kρης Στρατοκλής).

Eκστρατεία M. Aλεξάνδρου

Oι Kρήτες τοξότες του στρατού του M. Aλεξάνδρου είχαν Kρήτες αρχηγούς, τους τοξάρχες, και έφεραν τον παραδοσιακό οπλισμό, δηλαδή εκτός του τόξου, ξίφος, μαχαίρι και μικρή ασπίδα, που τους επέτρεπε να πολεμούν και εκ του συστάδην. Mαζί με τους Mακεδόνες τοξότες, αποτελούσαν αυτόνομη μονάδα, διοικούμενη από στρατηγό. Στη μάχη συνήθως χωρίζονταν.

Aρχικά εστάλησαν στη Mακεδονία 500 Kρήτες τοξότες με αρχηγό τον Eυρυβώτα. O Eυρυβώτας όμως δεν πέρασε ποτέ στην Aσία, διότι φονεύθηκε κατά την κατάληψη της πόλεως των Θηβών το 335 π.X. "Kαι Eυρυβώτας τε ο Kρης πίπτει ο τοξάρχης και αυτών των τοξοτών ες εβδομήκοντα". (Kαι φονεύθηκε εκεί και ο Eυρυβώτας ο Kρης, ο αρχηγός των τοξοτών και από τους ίδιους τους τοξότες περίπου εβδομήντα). Tον Eυρυβώτα αντικατέστησε ο Kρης Oμβρίων, που ήταν επικεφαλής των 500 Kρητών, που πολέμησαν στη μάχη του Γρανικού, και στα Γαυγάμηλα ήταν αρχηγός όλων των τοξοτών του Aλεξάνδρου, με τον βαθμό του στρατηγού.

Mετά τη μάχη του Γρανικού, ο στρατός του M. Aλεξάνδρου ενισχύθηκε με 500 ακόμη Kρήτες τοξότες, με αρχηγό τον τοξάρχη Kλέαρχο, που φονεύθηκε κατά την πολιορκία της Aλικαρνασσού. Στη μάχη του Γρανικού ποταμού, οι Kρήτες τοξότες πολέμησαν στο δεξιό της ελληνικής παρατάξεως. Mετά τη μάχη έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις εναντίον των Πισιδών και την εκκαθάριση των γνωστών δύσβατων στενών της Kιλικίας. Στη μάχη της Iσσού αγωνίστηκαν στο αριστερό της παρατάξεως του Aλεξάνδρου. Mετά τη μάχη έλαβαν μέρος σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στον Aντιλίβανο, όρος της σημερινής Συρίας. Eνώ ο Aλέξανδρος βρισκόταν στην Aίγυπτο και πριν προχωρήσει ανατολικότερα, πέθανε ο Aντίοχος, Mακεδόνας στρατηγός των τοξοτών, και τον αντικατέστησε ο Kρητικός Oμβρίων. "Aπέθανε δε και Aντίοχος ο άρχων των τοξοτών και αντί τούτου άρχειν επέστησε τοις τοξόταις Oμβρίωνα Kρήτα". (Aπέθανε δε και ο Aντίοχος, ο αρχηγός των τοξοτών και αντί αυτού όρισε να διοικεί τους τοξότες ο Kρης Oμβρίων).

Στη μάχη στα Γαυγάμηλα, οι Kρήτες παρατάχθηκαν στην πρώτη γραμμή της όλης αριστεράς παρατάξεως. Aποστολή τους ήταν, όπως και των ακοντιστών, να εξουδετερώσουν τα δρεπανηφόρα άρματα του Δαρείου. Eνώ λίγο μετά τη μάχη στα Γαυγάμηλα οι περισσότεροι Έλληνες και οι Kρήτες επέστρεψαν στην πατρίδα τους, ο Kρητικός Nέαρχος ακολούθησε τον Aλέξανδρο στην εκστρατεία του στις Iνδίες. O Nέαρχος ήταν ένας από τους εξοχότερους αξιωματούχους του M. Aλεξάνδρου, έμεινε πιστά αφοσιωμένος σ' αυτόν και γι' αυτό ο Aλέξανδρος τον τίμησε με χρυσό στεφάνι.

Eλληνιστική Eποχή 323-67 π.X.

Kατά τους ελληνιστικούς χρόνους, οι συγκρούσεις μεταξύ των κρητικών πόλεων εντείνονται και ενίοτε γενικεύονται, όπως ο πόλεμος της Λύττου (221-219). Oι διαμάχες αυτές είχαν σχέση και με την προσπάθεια υποταγής μικρότερων πόλεων από ισχυρές για αύξηση γοήτρου, όμως κυρίως απέβλεπαν στην προσάρτητη εδαφών.

Στασιμότητα παρατηρείται και στην οικονομία, που παρά την κάποια ανάπτυξη του εμπορίου παραμένει ουσιαστικά πρωτογενής. Παράλληλα παρατηρείται υπερπληθυσμός στη νήσο. Aποτέλεσμα όλων αυτών είναι η στροφή προς τη μισθοφορία. Xιλιάδες Kρήτες αναζητούν καλύτερη τύχη στην ξένη, με εφόδια την άρτια στρατιωτική εκπαίδευση και την άριστη γνώση της τέχνης χειρισμού των τόξων τους.

Iδιαίτερα ενδιαφέρονται τα ελληνιστικά βασίλεια της Mακεδονίας, Συρίας και Aιγύπτου να εξασφαλίσουν τους περίφημους Kρήτες τοξότες, στους μεταξύ των, αλλά και στους άλλους πολέμους των. Kατά τα έτη 219-217 (μετά τον καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο της Λύττου (221-219), υπηρετούν Kρήτες: (στην Aίγυπτο 3.000, στη Συρία 2.500, στη Mακεδονία 500). Tους βρίσκουμε να ριψοκινδυνεύουν τη ζωή τους στις μεγάλες ιστορικές συγκρούσεις της εποχής, στη Σελλασία (222), στη Pαφία (217), στην Yρκανία (209), στη Mαγνησία (189), στις οποίες έλαβαν μέρος 2.500, 5.500, 2.000, 3.000 Kρήτες αντίστοιχα. Eκατοντάδες επιτύμβιες στήλες που ανευρίσκονται σήμερα σε διάφορους τόπους, μαρτυρούν ότι πολλοί από αυτούς έπεσαν μακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους, που τόσο αγαπούσαν. Όσοι επέζησαν, πλούτισαν. Aυτό φαίνεται από τα πολλά νομίσματα που βρέθηκαν στη νήσο, τα πολυτελή επιτύμβια μνημεία που στήθηκαν, τα πλούσια κτερίσματα των τάφων κ.λπ. O πλούτος όμως αυτός δεν άλλαξε τον χαρακτήρα τους.

Oι πατροπαράδοτες αρετές των, όπως η αγάπη για την πατρίδα, δεν άλλαξαν. Kαι το απέδειξαν με τον γενναίο τρόπο που αντιμετώπισαν τους Pωμαίους, όταν επετέθησαν στην πατρίδα τους. Πολλοί από τους μισθοφόρους αυτούς διακρίθηκαν στους τόπους που υπηρέτησαν ως διοικητές φρουρίων και πόλεων, ως στρατηγοί, ναύαρχοι, σύμβουλοι βασιλέων, διπλωμάτες. Άλλοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα εκεί και αποτέλεσαν δικές τους κοινότητες.

Pώμη και Kρήτη

Eπειδή η Kρήτη ενίσχυε με πεζικές και ναυτικές δυνάμεις τον βασιλιά του Πόντου Mιθριδάτη ΣT', ενώ αυτός αγωνιζόταν εναντίον των Pωμαίων, κατά τον δεύτερο Mιθριδατικό Πόλεμο (74-64 π.X.), έλαβε εντολή να την κατακτήσει το 71 π.X. ο Mάρκος Aντώνιος, διοικητής του στόλου της Mεσογείου.

O Aντώνιος πίστευε ότι η επιχείρηση δεν θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολη. Όμως πριν προλάβει καν να αποβιβαστεί, υπέστη οδυνηρή ήττα από το κρητικό ναυτικό, οδηγούμενο από τον στρατηγό Λασθένη. Πολλοί Pωμαίοι συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. O Aντώνιος υπέγραψε ταπεινωτική συνθήκη. Tο 69 π.X., εναντίον της Kρήτης εστάλη ο Mέτελλος. O Mέτελλος, στον πόλεμο που ανέλαβε κατά της νήσου, με τρεις λεγεώνες και κράτησε τρία χρόνια (69-67 π.X.), αντιμετώπισε την αγέρωχη αντίσταση των ενωμένων πλέον Kρητών, που ήσαν 26.000 αξιόμαχοι άνδρες με κοινούς ηγέτες και έδειξαν έμπρακτα τη μεγάλη αγάπη τους για την πατρίδα και την ελευθερία.

Για το πνεύμα αυτό που διακρίνει τους Kρήτες, μας μιλάει ο Πλούταρχος: "Oι (Kρήτες) πολλάκις στασιάζοντες αλλήλοις και πολεμούντες έξωθεν επιόντων πολεμίων διελύοντο και συνίσταντο και τουτ' ην ο καλούμενος υπ' αυτών συγκρητισμός". (Oι οποίοι Kρήτες, αν και πολλές φορές διχονοούσαν και φιλονικούσαν μεταξύ τους, όταν τους επετίθεντο εξωτερικοί εχθροί συμφιλιώνονταν και συμπαρατάσσονταν. Kαι αυτός ήταν ο ονομαζόμενος από τους ίδιους συγκρητισμός). O πρόδρομος της Γαλλικής Eπανάστασης, Mοντεσκιέ, κρίνοντας το κρητικό πολίτευμα, όπως το διέσωσε ο Aριστοτέλης στα "Πολιτικά" του, υποστηρίζει ότι έγινε ονομαστό, γιατί τους Kρήτες διέκρινε ηθικότητα και φιλοπατρία. "H δύναμη της ηθικής αρχής παρασύρει το παν...".

O ηρωικός Πανάρης

Όταν οι αρχαίοι ήθελαν να μιλήσουν για ένα λαό, που είχε την πιο μεγάλη αγάπη για την πατρίδα του, ανέφεραν τους Kρητικούς. O Mέτελλος πρώτα επιτέθηκε κατά της Kυδωνίας. Mετά την πτώση της, οι ηγέτες της άμυνάς της, Πανάρης και Aριστίων, κατέφυγαν ο πρώτος στην Kνωσό και ο δεύτερος στην Iεράπετρα, όπου συνέχισαν τον αγώνα. Γενναία αντιστάθηκαν και οι πόλεις Λάππα, Eλεύθερνα, Λύττος. Mετά τις Kυνός Kεφαλές 197 π.X., την Πύδνα 168 π.X., την Kόρινθο 146 π.X., η Iεράπετρα υπό τον γενναίο Aριστίωνα είχε την τιμή να είναι το τελευταίο προπύργιο της Kρήτης και του Eλληνισμού γενικότερα, κατά των Pωμαίων.

Tα όπλα με τα οποία αντιμετώπισαν οι Kρήτες τους Pωμαίους ήσαν τα τόξα, όπως φαίνεται και από τα εξής στοιχεία. O Διόδωρος αναφέρει: "...τους Kρήτας εζηλώσθαι την τοξικήν και το τόξον κρητικόν ονομασθήναι...". (Oι Kρήτες επόθησαν με ζήλο να μάθουν την τέχνη του τοξεύειν, ώστε το τόξο να ονομασθεί Kρητικόν). O Διόδωρος (90-20 π.Χ.) είναι ιστορικός σύγχρονος των γεγονότων και επομένως απηχεί την κατάσταση που επικρατεί επί της εποχής του στην Κρήτη.

Μετά την υποταγή της Κρήτης, και ο Πομπήιος και ο Καίσαρ, επειδή η Ρώμη τρία χρόνια είχε λάβει πείρα των γενναίων Κρητών τοξοτών, τους χρησιμοποίησαν στις πιο δύσκολες επιχειρήσεις των. Ο Ιούλιος Καίσαρ τους χρησιμοποίησε στην αιγυπτιακή του περιπέτεια. Επίσης χρησιμοποίησε Κρήτες τοξότες το 57 π.Χ., για να υποτάξει τους πλέον σκληροτράχηλους από τους Γαλάτες, τους Βέλγους, στις Κάτω Χώρες.

Όταν οι δύο αυτοί άνδρες αναμετρήθηκαν για την εξουσία, χρησιμοποίησαν πάλι Κρήτες τοξότες. Η μεγάλη σύγκρουση για να λύσουν τις διαφορές των έγινε το 48 π.Χ. στο Δυρράχιο αρχικά και συνέχεια το ίδιο έτος σε ελληνικό έδαφος, στα Φάρσαλα της Θεσσαλίας. Ο Πομπήιος, στον στρατό που συγκεντρώνει από όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις της ανατολικής Μεσογείου, δεν παραλείπει να συμπεριλάβει σ' αυτόν και: "Sagittarios ex Creta". (Κρήτες τοξότες).

Ενετική περίοδος 1204-1669

Κατά τους δύο πρώτους αιώνες, η αντίσταση των Κρητών εναντίον των Ενετών ήταν μεγάλη και διαρκής. Έγιναν 27 κινήματα και επαναστάσεις συνολικά. Όπως λέγει ο ιστορικός Παπαρρηγόπουλος: "Η Κρήτη, οφείλομεν να το είπωμεν, προς τιμήν αυτής, υπήρξεν η ελληνική χώρα, η πεισματωδέστερον πάσης άλλης αντισταθείσα τότε εις την ξενικήν κυριαρχίαν (ενετικήν)".

Τα όπλα των Κρητών επί Ενετών είναι τα τόξα και με τόξα αγωνίστηκαν εναντίον τους. Τα ενετικά έγγραφα της εποχής, που σώθηκαν όλα, επιμελώς προσπαθούν να αποσιωπήσουν την ύπαρξη τοξοτών στην Κρήτη. Για τους περίφημους όμως αυτούς Κρήτες τοξότες ομιλούν με τα κολακευτικότερα λόγια οι δεκάδες περιηγητές, που περιοδεύουν τη νόσο την ίδια εποχή. Κατά τη μακρόχρονη ενετική κατοχή, σε μία μόνο, χαρακτηριστική όμως περίπτωση, οι Ενετοί ομολογούν την ύπαρξη και αξία των Κρητών τοξοτών: Όταν ψήφισμα της ενετικής Γερουσίας παραγγέλλει στους διοικητές της Κρήτης να στρατολογήσουν 2.000 τοξότες, για να χρησιμοποιηθούν σε επιχειρήσεις εκτός της νήσου, που δεν κατονομάζονται. Λέει μάλιστα το ψήφισμα αυτό να στρατολογηθούν ένας ή δύο τοξότες από κάθε χωριό (η Κρήτη είχε τότε 1.600 χωριά), πράγμα που σημαίνει ότι όλοι οι Κρήτες ήταν ασκημένοι στη χρήση του τόξου.

Ο Κρητικός Πόλεμος 1645-1669

Τα τελευταία χρόνια πριν πέσει η πόλη (Ηράκλειο), αρχηγός των Τούρκων ήταν ο Αχμέτ Κιοπρουλή και αρχηγός των Ενετών ο Φραγκίσκος Μοροζίνης. Πολλοί εθελοντές από τη Δυτική Ευρώπη ήλθαν τότε και πολέμησαν. Τότε έχουμε την τελευταία ιστορική μαρτυρία για δράση Κρητών τοξοτών. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος γράφει:

"Εν Κρήτη κυρίως διέπρεψαν οι ημέτεροι κατά την τελευταίαν του Χάνδακος πολιορκίαν, υπό τον Αχμέτ Κιουπριλή. Ενώ οι ονομαστότεροι μηχανικοί της Γαλλίας και της Ιταλίας, οι Καστελάνοι, οι Κουϊρίνοι, οι Μωπασάν, διηύθυνον μετά τέχνης θαυμαστής το της Ευρώπης πυροβολικόν, τα κρητικά τάγματα εξηκόντιζον τα βέλη αυτών μετά δεξιότητος και ρώμης ήτις ενεποίει τρόμον εις τους πολεμίους και ανεκάλει εις την μνήμην των ξένων τους τοσούτον εν τη αρχαιότητι περιφήμους τοξότας της νήσου εκείνης. Αλλά πάσα αυτή η τέχνη και ανδρεία εδέησε να υποκύψη επιτέλους εις την υπερβάλλουσαν του οσμανικού στρατού δύναμιν και την επιμονήν του αρχηγού αυτού".

Και να σκεφθεί κανείς ότι τα πυροβόλα όπλα είναι εν χρήσει εδώ και τρεις αιώνες.

Τέλος και μετά την πτώση της Κρήτης και του Ηρακλείου στους Τούρκους, είναι γνωστό ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι περίφημοι Κρήτες αντάρτες των κρητικών ορέων, οι γνωστοί με το όνομα Καλησπέρηδες (ή Χαΐνηδες=αντάρτες, όπως τους έλεγαν οι Τούρκοι) έπαιρναν εκδίκηση από τον κατακτητή με το φοβερό τόξο τους. Όπως λέει το ωραίο ριζίτικο τραγούδι, που περιλαμβάνεται στη συλλογή του Ελβετού Νεοελληνιστή Σαμυέλ Μπω Μποβύ:

"Μάνα κι αν είσαι μάνα μου, κι είμαι κι εγώ παιδί σου, μπέψε μου τσί σαΐτες μου, τσι πλιά καλύτερές μου, τσ' ασημωτές και τσι χρυσές και τσι μαλαματένιες, για να σκοτώσω το θεριό, το δράκο το μεγάλο".

Ο ΕΛΛΗΝ

Είμαι ο ίδιος. Όταν πετάω στους αιθέρες του Αιγαίου, όταν βυθίζομαι στα καταγάλανα νερά του, όταν τρέμει το χώμα των συνόρων από το άρμα μου, όταν πάνω σε μια μηχανή, ή σε ένα περιπολικό τριγυρίζω άγρυπνος τη νύχτα, όταν μπαίνω στη φωτιά, όταν βουτάω στις χαράδες να βρω φούντες, όταν παλεύω με το λιοπύρι και το αγιάζι ...στα λιμάνια. Πιλότος, Ναύτης, Στρατιώτης, Αστυνόμος, Πυροσβέστης, Λιμενικός. Μπήκα στις Ένοπλες Δυνάμεις σχεδόν 17 χρονών ή και παραπάνω. Δεν δυσκολεύτηκα ιδιαίτερα γιατί διάβαζα σαν σκυλί για να περάσω τις Πανελλήνιες, ήμουν αθλητικός και πέρασα τα αθλητικά τεστ εύκολα, κι ήμουν συνειδητοποιημένος κι έξυπνος αρκετά για να περάσω τα ψυχολογικά τεστ στα οποία υποβλήθηκα. Μα ένα πράγμα με δυσκόλεψε τότε. Πώς να καταφέρω να πείσω τον πατέρα μου να υπογράψει για να μπω στη Σχολή; Πώς να καταφέρω να του κρύψω ότι από τους 80 που τελικά θα μπαίναμε στη Σχολή, στατιστικά οι 11 δεν θα ζούσαν μετά από μια 15ετία! Σήμερα είμαι σχεδόν 47. Γενιά του 67. Δεν ξέρω αν θα γυρίσω στην οικογένειά μου το μεσημέρι, αν έχω οικογένειά. Ποτέ δε ρωτάω αν θα γυρίσω πίσω απ’ όπου με στέλνεις. Με παλιά μηχανήματα, κακοσυντηρημένα, με κατεστραμμένα αυτοκίνητα, με ό,τι κι αν μου δώσεις. Με την μέση θρύψαλα από τα G, με τα χέρια γδαρμένα από τους ιμάντες του αλεξίπτωτου, με τη ματιά στη θάλασσα και το δάκρυ στη φωτογραφία της οικογένειας δίπλα απ’ την εικόνα του Αη Νικόλα κάπου στ’ ανοιχτά της Σομαλίας, με τις πληγές μου ανοιχτές έξω από το Τμήμα της Αγίας Παρασκευής, με τις παλάμες σάπιες απ’ την αρμύρα να βγάζω απ’ τα νερά τα παιδιά εκείνων που ξεβράζουν οι διακινητές στ’ ακρονήσια. Αχ αυτά τα μάτια όταν σώζονται πως σε κοιτάζουν. Σ’ απογοητεύω πολλές φορές. Το ξέρω. Αλλά κι εσύ δεν ήρθες στην κηδεία μου. Δεν μου άναψες ένα κερί. Δεν έκανες μια γιορτή για μένα στα σχολειά. Δεν κράτησες ένα δάκρυ για μένα όταν έπεφτα απ’ τα ουράνια, ούτε όταν μ’ ένα ελικόπτερο πάλευα εκείνη τη Νύχτα μες’ στο σκοτάδι και στην αντάρα των Ιμίων, ή του Σισμίκ, ούτε με έκρυψες για να μη με δει ο Τούρκος από τις τηλεοράσεις σου. Δεν ήρθες στο νοσοκομείο μου δίπλα στο κρεβάτι να μου κρατήσεις λίγη συντροφιά όταν με καίγανε οι σφαίρες και οι μολότωφ που σφηνώθηκαν πάνω μου. Τώρα ούτε σε παρέλαση δε θες να με βλέπεις. Και η σημαία μου έχει σταυρό πάνω και μπορεί να σε ενοχλεί. Και για τα παιδιά μου; Την οικογένειά μου; Δε νοιάστηκες όταν γκρεμιζόμουν, όταν πνιγόμουν, όταν με έλιωναν οι ερπύστριες, όταν καιγόμουν στη φωτιά. Ποτέ δε με ρώτησες τον καιρό της αφθονίας αν χρειάζομαι κάτι. Έδινες στους άλλους κι εγώ σε περίμενα. Εσένα σ’ ένοιαζε η εξουσία και εάν θα πάρει ο αέρας την σημαία. Μη μιλάς μου λες. Μη ζητάς. Είσαι Στρατιώτης. Αλλά κι εγώ ήμουν πολύ μακρυά για να μ’ αφουγκραστείς. Στα σύνορα, στον ουρανό, στη θάλασσα. Μέσα στη φωτιά να παλεύω με τις μάνικες και τα Καναντέρ. Καμιά φορά από κει μακρυά άκουγα να με φωνάζεις “καραβανά” και “μπάτσο” και “ταβλαδόρο”. Γελούσα και χαιρόμουν, γιατί κι εγώ αυτήν την ελευθερία υπερασπίζομαι. Να μου λες ό,τι θες κι εγώ να είμαι εκεί. Ακοίμητος και Άγνωστος. Τώρα με βγάζεις στα κανάλια και στα ραδιόφωνα. Μου λες βάλε πλάτη, βόηθα κι εσύ να περάσουμε τη φουρτούνα. Δώσε κι εσύ να καβατζάρουμε τη χρονιά. Μου λες ότι μ’ έχεις γεμίσει επιδόματα και σπίτια και νοσοκομεία και λέσχες, όλα δικά μου. Δε λες την αλήθεια, αλλά δεν με πειράζει. Όταν σου έχω δώσει τη ζωή μου λες να με πειράξουν τα λίγα χρήματα; Όταν έχω σκοπό να μείνω με την Ελλάδα στην αιωνιότητα λες να με απασχολεί η 25ετία; Αλλά ξέρεις κάτι; Μου ‘χεις δώσει το μεγαλύτερο προνόμιο απ’ όλα, όταν μου είπες ότι με χρειάζεσαι διαθέσιμο 24 ώρες το 24ωρο, κάθε μέρα της ζωής μου: Όταν σκοτώνομαι είναι για την Πατρίδα. Όταν τραυματίζομαι είναι για την Πατρίδα. Δεν βγαίνω στη σύνταξη. Μπαίνω στην Εφεδρεία. Δεν πεθαίνω. Πάω να γίνω ένα με τον Ηλιάκη και το Σιαλμά. Τον Γιαλοψό, τον Καραθανάση και τον Βλαχάκο. Γιατί εγώ το ξέρω καλά.ΕΔΩΚΑΝ ΟΙ Η Ρ Ω Ε Σ καλη σπορα-σπορα στην Ελληνιδα Μανα!!!!!!!!!Και ενα (βολι) απο αυτους ειμε και εγω !!!!!Έλληνας.απο ελληνες...!!!!Ελληνας Γεννηθηκα και Ελληνας θα πεθανω!!!

Η ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΣΣΑ

Στις διαφορές του δωρικού από το ιωνικό δίκαιο στηρίζεται και η διαφοροποίηση του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας στη Σπάρτη. Οι Σπαρτιάτισσες δεν ήταν υποχρεωμένες να εργάζονται, αφού όλες οι εργασίες στην πόλη γίνονταν από τους είλωτες. Η δομή αυτή της Σπαρτιατικής κοινωνίας επέτρεπε στους ομοίους να ασχολούνται μόνο με την στρατιωτική τους εκπαίδευση και τα κοινά. Επέτρεπε επίσης στις γυναίκες να διατηρούν μια υψηλή κοινωνική θέση, που δεν τις άφηνε να περνούν τη μέρα τους υφαίνοντας ή γνέθοντας μέσα στους γυναικωνίτες, όπως οι Αθηναίες. Αντίθετα, από μικρή κιόλας ηλικία, η Σπαρτιάτισσα γυμνάζεται στις παλαίστρες και στα στάδια, συμμετέχει σε τελετές με αθλητικό χαρακτήρα και είναι γνωστή για τις αθλητικές της επιδόσεις. Αυτό εκφράζει εν μέρει την αντίληψη του νομοθέτη για την ευγονία και προσδιορίζει την ουσιαστική θέση της γυναίκας στο κοινωνικό και πολιτικό σύστημα, σαν εργαλείο αναπαραγωγής ανδρών ικανών να υπερασπίσουν την άμυνα της πόλης.

Η εσωτερική δομή της Σπαρτιατικής οικογένειας είναι και αυτή διαφορετική από αυτήν της Αθηναϊκής. Εδώ ο γάμος πραγματοποιείται με αρπαγή της νύφης, και μένει κρυφός, τουλάχιστον μέχρι να κλείσει ο σύζυγος τα τριάντα του χρόνια, ηλικία κατά την οποία εγκαταλείπει τη ζωή στο στρατώνα. Η παντρεμένη γυναίκα κουρευόταν, φορούσε ανδρικά ρούχα (μεταμφίεση με αποτροπαϊκό χαρακτήρα) και μεταφερόταν στο σπίτι του γαμπρού. Πιθανολογούμε ότι η γνώμη της στην επιλογή του συζύγου δεν έπαιζε και εδώ κανένα ρόλο, αφού ο σύζυγος μπορούσε να τη μοιράζεται με τα αδέλφια του, να την παραχωρεί σε κάποιον τρίτο, που ήθελε να αποκτήσει μαζί της γερά παιδιά, ή ακόμη και να την υποχρεώνει να τεκνοποιεί με κάποιον νεότερό του, προκειμένου να αποκτήσει από αυτήν απογόνους. Γι’ αυτό το λόγο και η μοιχεία, ως αδίκημα, δεν επιφέρει τις ποινές που προβλέπει το Αθηναϊκό δίκαιο, ειδικότερα δε όταν αντικείμενό της είναι η αναπαραγωγή και αφού τα παιδιά αποτελούν ιδιοκτησία της πόλης. Ο μοιχός στη Σπάρτη υποχρεώνεται μόνο στην καταβολή χρηματικού προστίμου.

Όσον αφορά τα κληρονομικά δικαιώματα, η πατρούχοςκληρονομούσε τον πατρικό κλήρο και είχε δικαίωμα να κατέχει διάφορα αγαθά, πράγμα που της επέτρεπε να ζει με αταξία και πολυτέλεια και πιθανόν μέσω της περιουσίας της να ασκούσε κάποια επιρροή στο πολιτικό γίγνεσθαι της πόλης. Ας μη γελιόμαστε όμως, ο αποκλεισμός των γυναικών από το δημόσιο βίο της πόλης είναι κοινό γνώρισμα όλων των πολιτικών συστημάτων. Η Σπαρτιάτισσα αποκλείεται από τις πολιτικές αποφάσεις που καθορίζουν την τύχη της πόλης της και παρότι ενίοτε ξεφεύγει από την πατρική ή τη συζυγική κηδεμονία, η πολιτική δεν παύει να αποτελεί για τη Σπάρτη «έναν κλειστό χώρο, όπου οι άνδρες προσαρμόζονταν στους πολιτιστικούς κανόνες της κοινότητας».

ΟΙ ΔΙΩΓΜΟΙ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

Η φιλοσοφία ήταν πάντα ένας τρόπος ζωής για τους ανθρώπους που ήθελαν και θέλουν να νικήσουν την άγνοια. Αυτό δείχνει και η ίδια η λέξη φιλο-σοφία, αγάπη στη Σοφία, που αποδίδεται στον Πυθαγόρα. Μέσω της φιλοσοφίας ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει κάθε δογματισμό, φανατισμό και σκοταδισμό, γιατί όλα αυτά είναι παιδιά της άγνοιας, την οποία πάντα πολεμά ο φιλόσοφος με όπλο τη γνώση. Μέσα στην πορεία του χρόνου βρίσκουμε πολλούς φιλόσοφους και φιλοσοφικές σχολές, που με αθάνατα έργα και με αντίστοιχο προς αυτά τρόπο ζωής - π.χ. Πυθαγόρας, Σωκράτης, Πλάτωνας, Πλωτίνος και πολλοί άλλοι - έδωσαν απαντήσεις σε αιώνια ερωτήματα του ανθρώπου σε σχέση με τον εαυτό του, το Θεό, το Σύμπαν.

Ποιος είμαι -πού βρίσκομαι και πού πηγαίνω, είναι ένα τριπλό ερώτημα που πάντα απασχόλησε τον άνθρωπο. Ποιοι κανόνες καθορίζουν τη σχέση μου με τους άλλους ανθρώπους; Πάντα η φιλοσοφία έδωσε απαντήσεις. Ο ενδιαφερόμενος δεν έχει παρά να μελετήσει για τους φιλοσόφους και τα φιλοσοφικά ρεύματα όλων των εποχών και σε όλες τις χώρες, στην Ανατολή και τη Δύση. Ομως σ' αυτή την προσπάθεια η φιλοσοφία πάντα κυνηγήθηκε από το κατεστημένο κάθε εποχής,που στηρίζεται στην άγνοια της μάζας, την οποία ποδηγετεί και ελέγχει, και αυτή με τη σειρά της είναι ο καλύτερος φίλος και υποστηρικτής του κάθε λογής δογματισμού και κατεστημένου τρόπου σκέψης. Κι αυτό γιατί οι φιλοσοφικές γνώσεις και αξίες προϋποθέτουν τον άνθρωπο - άτομο και όχι τον άνθρωπο μάζα. Ο άνθρωπος της μάζας πάντα ήταν υποχείριος της κάθε μορφής εξουσίας και κυρίως της άγνοιας και του φανατισμού του.

Ετσι κάθε μορφή φιλοσοφικής σκέψης που απελευθέρωνε τον άνθρωπο από τα δεσμά της άγνοιας καιτης μισαλλοδοξίας κυνηγήθηκε με κάθε τρόπο. Οι φανατικοί πιστοί - κυρίως στον Μεσαίωνα - πάντα ήταν από τους πρωτοπόρους στις διώξεις κατά των φιλοσόφων. Θα παρουσιάσουμε μερικά ξεχωριστά παραδείγματα στην ιστορία της φιλοσοφίας του Δυτικού πολιτισμού, που δείχνουν ακριβώς ότι διώξεις και διωγμοί δεν έγιναν μόνο κατά των Χριστιανών - που μια και έγιναν επίσημη θρησκεία σίγουρα τους έχουν μεγαλοποιήσει - αλλά και κατά των φιλοσόφων. Ακόμη φαίνεται ότι οι διωγμοί κατά της φιλοσοφίας δεν σταματούν, κάτι που δείχνει ότι η φιλοσοφία ποτέ δε γίνεται κατεστημένο και πάντα ενοχλεί - σαν αλογόμυγα όπως έλεγε ο Σωκράτης - τους κάθε λογής "βολεμένους". Πυθαγόρας. Βρισκόμαστε στην αυγή της Δυτικής φιλοσοφίας.

Οπως αναφέραμε πιο πάνω, πρώτος ο Πυθαγόρας χρησιμοποίησε τη λέξη φιλόσοφος για τον εαυτό του. Μετά από πολλά ταξίδια και περιπέτειες, και αφού μυήθηκε στα άδυτα της Αρχαίας Αιγύπτου και στα μυστηριακά κέντρα πολλών άλλων χωρών, ο Πυθαγόρας καταλήγει στην Νότιο Ιταλία, στη λεγόμενη Μεγάλη Ελλάδα. Ιδρύει τη φιλοσοφική σχολή του, το Ομακοείο στον Κρότωνα.

Η μεγάλη γνώση και ακτινοβολία του προσελκύει μαθητές από παντού. Το φιλοσοφικό του σύστημα εκπαίδευσης με μυητική πειθαρχία δημιούργησε τους ανώτερους χαρακτήρες που μπορούσε να επιδείξει η εποχή του. Οι Πυθαγόρειοι επαινέθηκαν πάντα για την ηθική τους, την ταπεινοφροσύνη τους και τη συνέπεια του λόγου της τιμής τους. Ομως....δύο ρήτορες μοιράζονταν τις δημαγωγικές αγορεύσεις και έστρεφαν τον λαό-μάζα κατά των Πυθαγορείων: ο Κύλων και ο Νίνων. Ο πρώτος δεν είχε γίνει δεκτός από τον Πυθαγόρα στη σχολή, όταν αυτοεπαινούμενος είχε πάει στον Πυθαγόρα ζητώντας να γίνει μαθητής του. Ηταν πλούσιος, καλής καταγωγής αλλά φορτικός, βίαιος και τυραννικός, χρησιμοποιώντας τον κύκλο των φίλων του και τη δύναμη του πλούτου του για να μπορεί ν' αδικεί. Θεωρούσε ότι ήταν πιο άξιος απ' όλους για να γίνει μέτοχος και στη φιλοσοφία του Πυθαγόρα.(Πορφύριος "Πυθαγόρου βίος"54).

Ο δε Νίνων αναφέρει ο Ιάμβλιχος: "προσποιούμενος μεν εξητακέναι τα των Πυθαγορείων απόρρητα, πεπλακώς δε και γεγραφώς εξ ων μάλιστα αυτούς ήμελλε διαβαλείν, και δους τω γραμματεί βιβλίον εκέλευσεν αναγιγνώσκειν, ην δ' αυτώ επιγραφή μεν λόγος ιερός...", δηλ. "ισχυριζόμενος ότι είχε εξετάσει τα μυστικά των Πυθαγορείων και αφού πλαστά σχεδίασε και συνέγραψε τέτοιες λεπτομέρειες, οι οποίες ήταν ειδικά υπολογισμένες να ενοχοποιήσουν τους Πυθαγορείους, έδωσε στο γραμματέα το βιβλίο και διέταξε να το διαβάσει, το βιβλίο επιγραφόταν Ιερός Λόγος ..." (Ιαμβλίχου "Πυθαγορικός βίος" 258, σελ. 180, εκδ. Πύρινος Κόσμος.). Και συνεχίζει παρακάτω ότι " τόσο πολύ εξαγρίωσε το πλήθος με τις συκοφαντίες του, ώστε μετά από λίγες μέρες μεγάλο πλήθος λαού συναθροίστηκε με την πρόθεση να επιτεθεί κατά των Πυθαγορείων".

Αν και ο Πυθαγόρας έχαιρε άκρας εκτίμησης, όμως το πλήθος που "άγεται και φέρεται" γρήγορα γοητεύθηκε από τους δημαγωγούς και τον "αποτυχημένο μαθητή" Κύλωνα. Ετσι απέδιδαν στον Πυθαγόρα και τους οπαδούς του όλα τα κακά που έπλητταν την πόλη. Σεισμός, λοιμός, κακοκαιρίες, ό,τι άσχημο και να γινόταν οφειλόταν στις "τελετές" των Πυθαγορείων που εξόργιζαν τα "πνεύματα". Κάποια μέρα το εξαγριωμένο πλήθος επιτέθηκε και έκαψε τη Σχολή σκοτώνοντας τους περισσότερους μαθητές.

Πολλοί λίγοι σώθηκαν και ανάμεσα τους και ο Πυθαγόρας, ο οποίος όμως μετά από λίγο χρονικό διάστημα πέθανε από τη λύπη του. Σήμερα εξακολουθούμε στα σχολεία να διδάσκουμε το "Πυθαγόρειο θεώρημα" στη γεωμετρία (Τα Μαθηματικά ήταν κύριο μάθημα της φιλοσοφίας και μάλιστα στους Πυθαγόρειους το σημαντικότερο.) και γίνονται συνέδρια για αυτόν, τη Σχολή και τη Διδασκαλία του. Θεωρείται ο θεμελιωτής της ελληνικής φιλοσοφίας και από τους πρωτοπόρους του Δυτικού πολιτισμού. Ομως πολύς κόσμος αγνοεί ότι διώχτηκε, κυνηγήθηκε, και η Σχολή του κάηκε από το εξαγριωμένο πλήθος που οδήγησαν οι δημαγωγοί.


Σωκράτης

"Τάδε εγράψατο και αντωμόσατο Μέλητος Μελήτου Πιτθεύς Σωκράτει Σωφρονίσκου Αλωπεκήθεν αδικεί Σωκράτης, ους μεν η πόλις νομίζει θεούς ου νομίζων, έτερα δε καινά δαιμόνια εισηγούμενος αδικεί δε και τους νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος". Μετάφραση : Ο Πιτθεύς Μέλητος του Μελήτου κατήγγειλε και ενόρκως διαβεβαίωσε κατά του Σωκράτους του Σωφρονίσκου εκ του δήμου Αλωπεκής τα ακόλουθα: Ο Σωκράτης είναι ένοχος αρνούμενος να αναγνωρίσει τους θεούς που αναγνωρίζει το κράτος, και ως εισηγούμενος νέας θεότητας είναι επιπλέον ένοχος, διότι διαφθείρει τους νέους.

Η προτεινόμενη ποινή είναι θάνατος. (Διογ. Λαερτίου "Βίοι φιλοσόφων" Β-5.40) Αυτή ήταν η κατηγορία με την οποία οι Αθηναίοι έστειλαν το Σωκράτη στο Δικαστήριο και καταδικάστηκε να πιεί το κώνειο. Μάρτυρας της Φιλοσοφίας, μαζί με τον Τζορντάνο Μπρούνο, ο Σωκράτης αποτελεί ένα από τα συγκλονιστικώτερα παραδείγματα ανθρώπου που διώχτηκε και πέθανε για την ελεύθερη σκέψη του.

Ο Σωκράτης είχε πάρει το αριστείο της ανδρείας για τη συμμετοχή του σε μάχες. Είχε αρνηθεί να καταδώσει στους τριάκοντα τυρράνους κάποιο πολίτη που ήθελαν να θανατώσουν. Ακόμη, σύμφωνα με το Διογένη το Λαέρτιο, ο Σωκράτης ήταν ο μόνος που εναντιώθηκε στην καταδίκη σε θάνατο των δέκα στρατηγών της ναυμαχίας των Αργινουσών - οι οποίοι διώκονταν επειδή λόγω κακοκαιρίας δεν είχαν περισυλέξει και θάψει τους νεκρούς - και πήγε ενάντια στους εξαγριωμένους πολίτες έχοντας την προεδρία της Βουλής (του δικαστηρίου που έκρινε την υπόθεση).

Ο Σωκράτης, ενώ μπορούσε να δραπετεύσει από τη φυλακή, δεν το έκανε, ούτε είχε δεχτεί να έχει δούλους ή άλλες προσφορές από πλούσιους φίλους και μαθητές του. Παρόλα αυτά όμως διώχτηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο, προς μεγάλη απογοήτευση του τότε νεαρού μαθητή του και αργότερα μεγάλου φιλοσόφου, Πλάτωνα. Μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας ο Σωκράτης κατέχει σήμερα μια πολύ σημαντική θέση. Αποτελεί μάλιστα σταθμό για να χωρίζονται οι περίοδοι της φιλοσοφίας, αφού έχουμε ως γνωστόν την προσωκρατική φιλοσοφία, τη σωκρατική και τις σωκρατικές σχολές. Η ζωή του ήταν ένα υπόδειγμα αφοσίωσης στη φιλοσοφία και τα λόγια του αποτελούν αιώνιες σελίδες ηθικής φιλοσοφίας μέσα στα γραπτά του Πλάτωνα. Ακόμη και τις ημέρες και τις ώρες πριν από το θάνατό του τις αφιέρωσε σε συζητήσεις για την αθανασία της ψυχής και τη μετενσάρκωση. Μέχρι το τέλος πρότρεπε τους μαθητές του να συνεχίσουν να ασχολούνται με τη φιλοσοφία, όπως διηγείται ο Πλάτωνας στο Φαίδωνα.

Ο ίδιος ομολογούσε την άγνοιά του με το πασίγνωστο "εν οίδα ότι ουδέν οίδα", αν και το μαντείο των Δελφών είχε πει ότι αυτός ήταν ο πιο σοφός απ' όλους. Αυτή η μαρτυρία στάθηκε όμως και η αιτία για να τον φθονήσουν πολλοί, όπως μας λέει ο Διογένης ο Λαέρτιος.

Ο Σωκράτης στάθηκε σ' όλη του τη ζωή ο κυριότερος πολέμιος των σοφιστών. Προσπάθησε με κάθε τρόπο να δείξει την υπεροχή της πραγματικής επιστήμης - γνώσης απέναντι στη δοκισισοφία - άγνοια που αυτοί εκπροσωπούσαν. Ομως παρόλα αυτά, και πολλά άλλα, διώχτηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο, επειδή εισήγε "καινά δαιμόνια"!. Οι Αθηναίοι βέβαια μετάνιωσαν γρήγορα γι' αυτή τους την απόφαση. Εξόρισαν τους κατήγορους, καταδίκασαν το Μέλητο σε θάνατο και έφτιαξαν άγαλμα του Σωκράτη. Τον Ανυτο που κατέφυγε στην Ηράκλεια τον καταδίωξαν οι κάτοικοί της.

Ο Σωκράτης παραμένει ένα φωτεινό παράδειγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας και της ελεύθερης σκέψης. Ηταν ένας άνθρωπος που πέθανε χωρίς να προδώσει τις ιδέες του και με το θάνατό του τις επιβεβαίωσε ακόμη περισσότερο.


Αναξαγόρας

Για "αθεϊα" κατηγορήθηκε ο φιλόσοφος Αναξαγόρας, στον οποίο ανακοίνωσαν ταυτόχρονα με την καταδίκη του σε θάνατο και την καταδίκη των παιδιών του. Τότε λέγεται ότι είπε: "Πολύ καιρό πριν η φύση έχει καταδικάσει σε θάνατο και εμένα και τους δικαστές μου". Σύμφωνα με μια εκδοχή, για τα παιδιά του είπε: "ήξερα ότι τα γέννησα θνητά". Παρά τη δίωξη, ο φιλόσοφος σώθηκε χάρη στον Περικλή, ο οποίος ήταν μαθητής του και έπεισε τους Αθηναίους να του χαρίσουν τη ζωή. Τα λόγια του Περικλή καθώς και η άσχημη κατάστασή του, εξαιτίας της φυλάκισης, επηρέασαν τους δικαστές. Αποσύρθηκε στη Λάμψακο όπου και πέθανε σε λίγο καιρό. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει ότι, όταν τον ρώτησαν ποια ήταν η τελευταία επιθυμία του, είπε: "Να αφήνετε τα παιδιά να παίζουν κάθε χρόνο το μήνα του θανάτου μου". Ετσι, οι κάτοικοι της Λαμψάκου καθιέρωσαν την τελευταία επιθυμία του σα συνήθεια.


Πλάτων

Μέσα στις διώξεις αυτές, με διάφορες προφάσεις διώχτηκε και ο Πλάτωνας, ο οποίος ήταν ένας από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους όλων των εποχών. Ιδιαίτερα χαρακτηρίστηκε για το θάρρος και το ελεύθερο πνεύμα του. Είχε πάρει το αριστείο της ανδρείας για το θάρρος του στη μάχη. Λέγεται ότι κάποτε ανέβαινε στην Ακρόπολη μαζί με το στρατηγό Χαβρία, ο οποίος είχε καταδικαστεί σε θάνατο. Μόνος απ' όλους τους Αθηναίους τον υπεράσπισε ο Πλάτωνας. Τότε πλησίασε τον Πλάτωνα ένας συκοφάντης, ο Κρωβύλος, και του είπε: "Ερχεσαι άλλον να υπερασπιστείς και δεν ξέρεις ότι και σένα σε περιμένει το κώνειο του Σωκράτη". Τότε ο Πλάτωνας επικαλέσθηκε τη διάκρισή του στη μάχη και του είπε: "Και όταν πολεμούσα για την πατρίδα υπέμενα τους κινδύνους, και τώρα για το χρέος μου προς ένα φίλο θα τους υπομείνω".

Ο Πλάτωνας διώχτηκε από τους τυράννους των Συρακουσών, όταν πήγε εκεί σε μια προσπάθεια να ιδρύσει μια πολιτεία βασισμένη στις αρχές του ομόνυμου διαλόγου του. Στην αρχή ο τύραννος Διονύσιος του Ερμοκράτη τον ανάγκασε να τον συναναστρέφεται. Ομως ήρθε σε αντίθεση με το πνεύμα του Πλάτωνα, ο οποίος εξέφραζε ελεύθερα τις ιδέες του. Σκέφτηκε μάλιστα να σκοτώσει τον Πλάτωνα και θα το έκανε, αν δεν το συγκρατούσαν οι φίλοι του. Ετσι τον πούλησε σα δούλο. Τον έδωσε σε κάποιο Σπαρτιάτη, ο οποίος τον πούλησε στην Αίγινα που τότε βρισκόταν σε θανάσιμη έχθρα με τους Αθηναίους. Τότε τον κάλεσαν αμέσως σε δίκη, για να τον καταδικάσουν σε θάνατο. Σύμφωνα με μια παράδοση, το δικαστήριο κράτησε απόλυτη σιωπή περιμένοντας το αποτέλεσμα. Τελικά αποφάσισαν να μην τον σκοτώσουν, αλλά να τον πουλήσουν πάλι, σαν αιχμάλωτο πολέμου πια. Τότε βρέθηκε ο Αννίκερις ο Κυρηναίος κατά τύχη στην Αίγινα και τον αγόρασε, για να τον αφήσει αμέσως ελεύθερο. Μάλιστα λέγεται ότι δε δέχτηκε τα χρήματα που του πρόσφεραν μετά οι φίλοι του Πλάτωνα.

Ο θρύλος λέει ότι ο Λακεδαιμόνιος Πόλλις που τον πούλησε, πνίγηκε από την οργή του θεού για τη συμπεριφορά του προς το φιλόσοφο. Ο Πλάτωνας είχε επίσης πολλές περιπέτειες και με το Διονύσιο το Νεώτερο. Πιστεύεται ότι αυτός κράτησε στην αρχή θετική στάση απέναντι στον Πλάτωνα, ο οποίος ήταν τότε γνωστός σ' όλη την Ελλάδα. Γρήγορα όμως υπερίσχυσε το τυραννικό του πνεύμα και ο φιλόσοφος βρέθηκε ξανά σε θανάσιμο κίνδυνο. Τελικά επέστρεψε στην Αθήνα χάρη στη βοήθεια των φίλων του. Κύριο ρόλο σ' αυτές τις περιπέτειες και τις διώξεις κατά του Πλάτωνα έπαιξε το γεγονός ότι ο Φιλόσοφος είχε το θάρρος να λέει την αλήθεια κατά πρόσωπο.


Αριστοτέλης

Ο Αριστοτέλης, ο μεγάλος Σταγειρίτης φιλόσοφος και ιδρυτής της φιλοσοφικής σχολής του Λυκείου, όπως είναι γνωστό, ήταν δάσκαλος του Αλέξανδρου. Ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος είχαν επιβάλει την ενότητα στις πόλεις - κράτη της Ελλάδας. Στην Αθήνα υπήρχαν δύο αντιμαχόμενες φατρίες: η φιλομακεδονική και η αντιμακεδονική, με κύριο εκπρόσωπο το μεγάλο ρήτορα Δημοσθένη. Οσο ζούσε ο Αλέξανδρος ο Αριστοτέλης δε διέτρεχε κίνδυνο. Ομως ήταν δάσκαλός του, και η καταγωγή του από τα Στάγειρα για τους αντιμακεδονικούς τον τοποθετούσε αυτόματα στην αντίθετη παράταξη. Υπήρξαν βέβαια και αυτοί που υποστήριξαν την αντίθεσή του με τη σχολή της Ακαδημίας. Θεωρείται ότι υπήρχε μια αντιζηλία ανάμεσα στις δύο σχολές. Ξέρουμε όμως ότι όξυναν τις διαφορές τους οι φιλόσοφοι των πολλών φιλοσοφικών σχολών.

Γίνονταν δημόσιες συζητήσεις και αναγνώσεις έργων, γράφονταν νέα έργα για διάφορα φιλοσοφικά θέματα κλπ. Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου η κατάσταση οξύνθηκε. Αρχισε ο διωγμός όλων όσων θεωρούνταν αντίπαλοι. Βέβαια ο Αριστοτέλης ήταν αναγνωρισμένος μεγάλος φιλόσοφος με πολλούς μαθητές. Αλλά πάλι βρέθηκε η μαγική συνταγή... κατηγορία "επί ασεβεία". Μετά τον Αναξαγόρα και το Σωκράτη, έφθασε η σειρά του. Η κατηγορία ξεκίνησε από τις τιμές που απέδωσε στον Ερμεία Τύραννο του Αταρνέως (θεωρήθηκε ότι οι τιμές που του απέδωσε ο Αριστοτέλης ήταν τιμές θεού. Με το πρόσχημα αυτό στηρίχτηκε η κατηγορία "επί ασεβεία".), προς τιμήν του οποίου συνέθεσε ο Αριστοτέλης τον περίφημο "Υμνο προς την Αρετή" (βλ. Γράβιγγερ): "Αρετά πολύμοχθε γένει βροτείω θήραμα κάλιστον βίω..." Λέγεται ότι ο Αριστοτέλης είπε ότι δε θα άφηνε τους Αθηναίους να αμαρτήσουν ξανά εναντίον των φιλοσόφων (εννοώντας το θάνατο του Σωκράτη) και έφυγε από την Αθήνα. Κατέφυγε στη Χαλκίδα όπου πέθανε σε ένα χρόνο, ορίζοντας διάδοχο του Λυκείου το Θεόφραστο. Υπατεία.

Ενα τραγικό παράδειγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας ήταν η Υπατεία, η τελευταία φιλόσοφος της Αλεξάνδρειας, που έζησε μέσα στην ταραχή των συγκρούσεων των Χριστιανών και των "εθνικών", κατά τις οποίες ομάδες φανατικών χριστιανών, ανάμεσα σε άλλα, κατέστρεφαν με σφυριά τις παραστάσεις των Αιγυπτιακών ναών, πιστεύοντας ότι εκτελούσαν "θεάρεστο" έργο. Οι μεγάλες γνώσεις και η ευγένεια του χαρακτήρα της Υπατείας, που είχε αναλάβει τη διεύθυνση του Μουσείου (έτσι ονομαζόταν η φιλοσοφική Νεωπλατωνική σχολή στην Αλεξάνδρεια), προσέλκυσαν πάρα πολλούς μαθητές. Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά και θεωρείται σαν μια από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της εποχής της στο χώρο της φιλοσοφίας. Οι σχέσεις της με όλους ήταν πολύ καλές. Ομως ο χριστιανικός φανατισμένος όχλος - οπαδοί του επίσκοπου Κύριλου- καιροφυλακτούσε. Λόγω των καλών σχέσεών της με τον έπαρχο, "θεώρησαν" ότι αυτή έφταιγε για κάποια δυσμενή απόφαση. Ετσι μια μέρα, ενώ διέσχιζε το δρόμο, όρμησαν, την κατέβασαν από την άμαξα και την τράβηξαν μέχρι την πιο κοντινή εκκλησία.

Εκεί την κομμάτιασαν ζωντανή σε μικρά κομμάτια με κοχύλια, την έκαψαν και σκόρπισαν τη στάχτη. Μέσα σ' ένα πανδαιμόνιο εγκληματικής ατμόσφαιρας εξόρκιζαν το "σατανά" που προσωποποιούσε και ενσάρκωνε η φιλοσοφία. Ο αυτοκράτορας για "τιμωρία" απαγόρευσε στους μοναχούς να εμφανίζονται δημόσια στην πόλη.

Η Υπατεία ήταν ο τελευταίος μάρτυρας της φιλοσοφίας στην Αλεξάνδρεια. Τα έργα της χάθηκαν και το όνομά της παραμελήθηκε για αιώνες. Δεν παύει όμως να ανήκει στους μάρτυρες της ελεύθερης σκέψης και στα θύματα της μισαλλοδοξίας και του θρησκευτικού φανατισμού.


Τζορντάνο Μπρούνο.

Μέσα στο Μεσαίωνα της Ευρώπης και στον τρόμο που προκαλούσε η Ιερά Εξέταση, εμφανίζεται ένας κοσμοπολίτης φιλόσοφος, ο Τζορντάνο Μπρούνο. Γεννημένος στη Νόλα της Νάπολης, πρωτοπόρος της ιδέας της Ενωμένης Ευρώπης, ταξιδεύει παντού. Εκπλήττει τους πάντες με τη βαθειά γνώση του, πολλές φορές ανεξήγητη, τον αντιδογματισμό και την ευθύτητά του. Δεν "κάνει πολιτική" αλλά εκφράζει καθαρά και ξάστερα τις ιδέες του αντίθετα προς το κάθε λογής κατεστημένο. Μέσα σ' ένα θρησκόληπτο όχλο που κυριαρχεί στην Ευρώπη μιλά για άπειρους κόσμους, για την ενότητα της ζωής, για τον ολιστικό άνθρωπο, για τη δύναμη της δημιουργικής φαντασίας και το ρόλο της, για την ολοκλήρωση καθώς και για τη μνημοτεχνική. Θεωρείται μάλιστα ότι κατείχε ένα σύστημα μνημοτεχνικής τόσο αποτελεσματικό, που τον ζητούσαν παντού να το διδάξει.

Επίσης έφερε στο φως διδασκαλίες των προσωκρατικών, του Πλάτωνα και ακόμη του μυθικού Ερμή του Τρισμέγιστου, χτυπώντας την Αριστοτέλεια λογική που, μέσω μιας εκφυλισμένης σχολαστικής μορφής της, κυβερνούσε τη βυθισμένη στο Μεσαίωνα Δύση. Ομως η Ιερά Εξέταση καιροφυλακτεί. Ενας αποτυχημένος μαθητής τον προδίδει κι έτσι σύντομα βρίσκεται έγκλειστος στις τρομερές φυλακές "Πιόμπι" της Ρώμης, φυλακές υποβρύχιες όπου ο χτύπος των νερών "θρυμματίζει" το νου κάθε φυλακισμένου. Εκεί έμεινε έγκλειστος ο Τζορντάνο Μπρούνο επτά ολόκληρα χρόνια. Λίγες μέρες πριν από τη δίκη του κατορθώνει να ξεπεράσει όλα τα προβλήματα της πολύχρονης φυλάκισης που τον είχε μετατρέψει σε ζωντανό τέρας και με θάρρος κατακεραυνώνει τους δικαστές του που τον δίκαζαν "στο όνομα του θεού" και του πάπα. Καταδικάζεται να καεί στο "Κάμπο ντι Φιόρι" της Ρώμης, πλατεία που πουλούσαν λουλούδια... Μαζί του καίγονται και πολλά από τα βιβλία του, τα οποία μετά τις "μάγισσες" και τους "μάγους" θεωρούνταν από την Ιερά Εξέταση ο υπ' αριθμόν ένα εχθρός της "πίστης".

Λέγεται ότι, όταν άκουσε την απόφαση, είπε στους δικαστές: "Εσείς που με δικάζετε και λέτε την απόφαση τρέμετε περισσότερο από μένα που την ακούω". Ο Τζορντάνο Μπρούνο υπήρξε ένας φιλόσοφος μάρτυρας των ιδεών του. Δεν υποχώρησε όπως ο Γαλιλαίος, δε μίλησε με καλυμμένα λόγια ούτε κρύφτηκε. Ηταν ένας γνήσιος εκφραστής της ελεύθερης σκέψης σε μια εποχή που βασίλευε ο σκοταδισμός, η κυριαρχία του πάπα, ο φανατισμός των μοναχικών ταγμάτων και κυρίως η άγνοια. Σαν νέος Σωκράτης πέθανε για τις ιδέες του. Σκόρπισαν τις στάχτες του στους ανέμους και για δύο σχεδόν αιώνες το όνομά του και τα έργα του δεν αναφέρονταν καν. Ομως ο κύκλος του σκοταδισμού έκλεισε και ένας νέος κύκλος έρευνας ξεκίνησε μετά τις πυρές της Ιεράς Εξέτασης. Οπως συμβαίνει με όλους τους μάρτυρες, εκ των υστέρων ο Τζορντάνο Μπρούνο αναγνωρίστηκε σα γνήσιος εκφραστής της ελεύθερης σκέψης και στην πλατεία που κάηκε υψώνεται σήμερα ένα πανύψηλο μπρούντζινο άγαλμα με παραστάσεις της ζωής και της δίκης του ανάγλυφες στο βάθρο του. Στη βάση του βρίσκονται πάντα φρέσκα λουλούδια που τοποθετούν θαυμαστές του απ' όλο τον κόσμο γι' αυτόν που ήξερε να ζήσει αλλά και να πεθάνει για τις ιδέες του.

Κάναμε μια αναδρομή κατά μήκος της Ιστορίας και αναφέραμε ενδεικτικά τα ονόματα μερικών μόνο φιλοσόφων. Ο κατάλογος όμως θα ήταν πολύ μακρύς, αν επιμέναμε έστω και λίγο. Γιατί η πρωτοπορία στη σκέψη πάντα ήταν ενοχλητική για τους κάθε λογής φανατικούς. Ετσι ονόματα όπως του Ηράκλειτου, του Εμπεδοκλή, των μεγάλων τραγικών αλλά και του φιλόσοφου αυτοκράτορα Ιουλιανού - ο οποίος φαίνεται ότι δολοφονήθηκε από τους χριστιανούς - ανήκουν στη λίστα αυτή. Από τη λίστα των απαγορευμένων βιβλίων της Ιεράς Εξέτασης στη Δύση, δε γλίτωσαν παρά ελάχιστα. Κάποια στιγμή απαγορεύτηκαν μέχρι και τα βιβλία του Καντ. Στην Ανατολή ο Γνωστικισμός - που συνδύαζε πάρα πολλά φιλοσοφικά στοιχεία με τη θρησκεία - κυνηγήθηκε άγρια με την ταμπέλα της "αίρεσης".

Στη Δύση οι Καθαροί και οι Ναϊτες εξοντώθηκαν εντελώς. Πολλοί κάλυψαν τη διδασκαλία με τις αλληγορίες τις οποίες μετά ειρωνεύονται, εξηγώντας τις κατά γράμμα οι διάφοροι καλόγεροι. Ομως η Αναγέννηση ήταν αναπόφευκτη. Με την αραβική επίδραση η Επιστήμη και η Φιλοσοφία ακμάζουν ξανά στην άκρη της Ευρώπης. Στην Ιταλία ο Φιτσίνο μεταφράζει Πλάτωνα και γεννιούνται οι νέες Ακαδημίες.

Βέβαια πολλοί νοσταλγούν το παρελθόν και ο ολιστικός τύπος ανθρώπου που ενσαρκώνει ο Ντα Βίντσι δεν τους συγκινεί. Αλλά η πορεία προς την αλήθεια δεν μπορεί να εμποδιστεί. Σιγά σιγά με την ολοκληρωμένη παρακμή της πολιτικής και οικονομικής δύναμης του Βατικανού - και όχι μόνο της θρησκευτικής - θα έλθουν στο φως πολλά εγκλήματα του καθολικισμού όχι μόνο διώξεις κατά της φιλοσοφίας αλλά και πολλά άλλα, όπως η γενοκτονία των Ινδιάνων της Βορείου και Νοτίου Αμερικής "στο όνομα του Χριστού", η "δουλεία" των μαύρων στο όνομα αυτού που έλεγε ότι δεν υπάρχει δούλος και οι οπαδοί του διακήρυξαν ότι καταργήθηκε η δουλεία και όμως η δουλεία των μαύρων στους χριστιανούς αποίκους ήταν η χειρότερη που υπήρξε στην ιστορία και με χριστιανούς κυρίως. Και όλα αυτά γιατί ο πολιτισμός δε χρειάζεται μόνο τη θρησκεία ή την τεχνολογία.

Πρέπει να βασίζεται στην αρμονική συνύπαρξη Θρησκείας, Επιστήμης, Τέχνης, Φιλοσοφίας. Τότε δεν θα παρατηρούμε φαινόμενα "αφορισμού" όπως του Νίκου Καζαντζάκη, που τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου και παντού στις σελίδες του "ψάχνει να βρει το θεό", ή όπως του Θεόφιλου Καϊρη, ο οποίος δίδασκε τη "Θεοσέβεια", με αποτέλεσμα να φυλακιστεί, να πεθάνει από τις κακουχίες και το σώμα του να το γεμίσουν ασβέστη, να το κάψουν και να σκορπίσουν τη στάχτη του στους τέσσερις ανέμους, γιατί ήταν "αιρετικός".

Σήμερα όμως έχει στηθεί το άγαλμά του και η προτομή του και πολλοί δρόμοι έχουν το όνομά του. Εκ των υστέρων αναγνώριση. Δε θα έπρεπε να μας προβληματίσουν όλα αυτά; Η μήπως η εποχή μας είναι καλύτερη;

Οι εθνικισμοί και οι θρησκευτικοί φανατισμοί ξαναγεννιούνται από τις στάχτες τους και το κυνήγι μάγων και μαγισσών ξαναζωντανεύει. Η φιλοσοφία και σήμερα είναι υπό διωγμόν. Οποιος αμφιβάλλει ας διακηρύξει ανοιχτά τις ιδέες του.