Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΙΝΑ

Η μυθολογική παράδοση θέλει την Αίγινα να έχει πάρει το όνομα της από τη νύμφη Αίγινα. Η νύμφη Αίγινα ήταν κόρη του Ασωπού ποταμού και της Μετώπης. Την άρπαξε ο Δίας όπως τόσες και τόσες θνητές που του άρεσαν και την έφερε στο νησί που τότε ονόμαζονταν σύμφωνα με διάφορες πηγές (Ηρόδοτος, Πίνδαρος, Στράβωνας), Οινώνη, Οινώνα ή Οινοπία. Ο Δίας έκανε με την Αίγινα ένα γιο τον Αιακό, που από την εκδικητική μανία της Ήρας βρέθηκε μόνος του στο νησί και γιαυτό παρακάλεσε τον πατέρα του να μεταμορφώσει τα μυρμήγκια σε ανθρώπους. Έτσι απόκτησε η Αίγινα τους πρώτους της κατοίκους, τους Μυρμιδόνες.

Πολλοί ερευνητές συμφωνούν ότι αυτή η μυθολογική παράδοση αλλά και όλη η ομάδα των μύθων των Αιακίδων που έχει και μεγάλη σχέση με τα ομηρικά έπη είναι απλά μια παράδοση που δημιουργήθηκε για να δικαιολογήσει την καταγωγή τους από την Αίγινα και απηχεί τις μνήμες από την κάθοδο των ελληνικών φύλων προς τα νότια και την κατάκτηση της Αίγινας από τους Μυρμιδόνες που η κοιτίδα τους ήταν η Θεσσαλία. Στη Θεσσαλία άλλωστε υπάρχει από τα πολύ παλιά χρόνια, ποταμός Ασωπός και πόλη με το όνομα Αιγίνιον.

Ο Αιακός, ο πρώτος βασιλιάς της Αίγινας, απόκτησε τρεις γιούς. Τον Πηλέα και τον Τελαμώνα από την Ενδηίδα και τον Φώκο από την Νηριήδα Ψαμάθη που μάταια μεταμόρφωθηκε σε φώκια για να αποκρούσει τον έρωτα του. Τα δύο μεγαλύτερα αδέρφια όμως επειδή ζήλευαν την αγάπη του πατέρα τους για τον μικρό τους αδερφό, τον σκότωσαν σε έναν αγώνα δισκοβολίας και γι'αυτό το λόγο ο Αιακός τους έδιωξε από την Αίγινα. Ο Τελαμώνας πήγε στην Σαλαμίνα και ο Πηλέας μαζί με τους Μυρμιδόνες στην Φθία στην Θεσσαλία.

Ο πρώτος βασιλιάς και οικιστής της Αίγινας σύμφωνα με τη μυθολογία, ήταν γίος του Δία και της νύμφης Αίγινας που έδωσε το όνομα της στο νησί. Η Αίγινα που ήταν κόρη του Ασωπού ποταμού και της Μετώπης, κάποτε τράβηξε την προσοχή του Δία, ο οποίος μεταμόρφωθηκε σε αετό και την πήγε στο νησί του σαρωνικού, όπου από τον έρωτα τους γεννήθηκε ο Αιακός. Όταν ο Ήρα έμαθε ότι ο Δίας απόκτησε κι άλλο γιο από το θυμό της έστειλε ένα φίδι σε ένα ποτάμι της Αίγινας όπου γέννησε χιλιάδες αυγά και φίδια κατέκλυσαν το νησί. Σαν να μην έφτανε αυτή η συμφορά, ένας ζεστός αέρας κράτησε για πολλούς μήνες και ξέρανε το νησί. Κάτω από αυτές τις σκληρές συνθήκες οι κάτοικοι του νησιού πέθαναν όλοι. Ο Αιακός έτσι απόμεινε μόνος του να θρηνεί. Στις ικεσίες και τους θρήνους του τελικά απάντησε ο πατέρας του Δίας στέλνοντας κλασικά έναν κεραυνό και κάνοντας να φυτρώσει μια ιερή βαλανιδιά. Τότε ξαφνικά φάνηκε μια μεγάλη σειρά από μυρμήγκια που κρατούσαν σπειριά και ανέβαιναν στον κορμό της ιερής βαλανιδιάς του Δία. Ο Αιακός τότε παρακάλεσε τον πατέρα του να του χαρίσει τόσους υπηκόους όσα ήταν και τα μυρμήγκια. Και όντως το ίδιο βράδυ ο Δίας του έκανε το χατήρι και μεταμόρφωσε τα έντομα σε ανθρώπους. Ο Αιακός τους καινούργιους κατοίκους της Αίγινας τους ονόμασε Μυρμιδόνες.

Ο Αιακός παντρεύτηκε την Ενδηίδα από τα Μέγαρα κόρη του Σκίρωνα και έκανε δύο γιούς, τον Πηλέα τον μετέπειτα πατέρα του ηρωικού Αχιλλέα και τον Τελαμώνα, πατέρα του επίσης ηρωικού Αίαντα. Μεγάλο σοι οι Αιακίδες! Από μια νηριήδα που του γυάλισε, την Ψαμάθη και παρόλο που η καυμένη μεταμορφώθηκε σε φώκια για να του ξεφύγει, απόκτησε άλλο ένα γιο, τον Φώκο. Αυτό το στερνοπαίδι του το αγαπούσε πάρα πολύ ο Αιακός με αποτέλεσμα να ζηλέψουν οι άλλοι δυο γιοί του και σε ένα αγώνισμα δισκοβολίας να τον σκοτώσουν. Γι'αυτό που έκαναν, ο Αιακός τους έδιωξε από την Αίγινα. Ο Τελαμώνας πήγε στην Σαλαμίνα όπου ίδρυσε τη δική του δυναστεία και ο Πηλέας πήγε στην Φθία στην Θεσσαλία μαζί με πολλούς από τους Μυρμιδόνες. Οι απόγονοι του Φώκου κάποια στιγμή έφυγαν από την Αίγινα και έτσι η σημερινή Φωκίδα πήρε το όνομα τους.

Ο Αιακός παρόλες τις προσωπικές του τραγωδίες ήταν άνθρωπος σοφός, δίκαιος και ευσεβής και τον είχαν σε εκτίμηση όλοι οι Έλληνες. Κάποτε μάλιστα που έπεσε μεγάλη ξηρασία σε όλη την Ελλάδα ως τιμωρία που ο Πέλοπας είχε σκοτώσει τον βασιλιά της Αρκαδίας Στύμφαλο, το μαντείο των Δελφών έβγαλε ανακοίνωση πως μόνο ο Αιακός μπορούσε να τους σώσει. Πράγματι ο Αιακός για μια ακόμη φορά φόρεσε την ιερατική του στολή και από την μια ψηλή κορυφή προσευχήθηκε στον πατέρα του και ο Δίας για μια ακόμη φορά τον άκουσε και έστειλε καταρρακτώδη βροχή.

Ο Αιακός πήρε μέρος και στο χτίσιμο των τειχών της αρχαίας Τροίας, γιατί ο Απόλλωνας και ο Ποσειδώνας που είχαν αναλάβει το έργο ήξεραν πως αν δεν είχαν έναν θνητό μαζί τους, η πόλη θα ήταν άπαρτη ακόμη και από θεούς. Ο Απόλλωνας μάλιστα προφήτεψε πως η Τροία θα κατακτηθεί περισσότερες από μία φορές και πως στους κατακτητές θα βρίσκονται και απόγονοι του Αιακού, οι Αιακίδες, όπως και έγινε με τον Τελαμώνα αρχικά, τον Αίαντα και τον Αχιλλέα στη συνέχεια. Ο Δίας είχε ιδιαίτερη συμπάθεια σε αυτόν τον γίο του που ήταν τόσο ευσεβής και δίκαιος και θέλησε να τον κάνει αγέραστο αλλά αυτό θα ξεπερνούσε τις Μοίρες αλλά και αυτή ακόμη την δικαιοδοσία του Πατέρα των θεών και των ανθρώπων. Έτσι τελικά έκανε τον Αιακό δικαστή στον Άδη μαζί δύο άλλα του παιδιά, τον Μίνωα και τον Ροδαμάνθη και εκεί δίκαζαν τους νεκρούς.

Οι Αιγινήτες τιμούσαν ιδιαίτερα τη μνήμη του Αιακού, μάλιστα διοργάνωναν ετήσιες γιορτές, τα Αιάκεια. Στο κέντρο της πόλης υπήρχε ιερό αφιερωμένο στον Αιακό, το Αιάκειο, χτισμένο με άσπρο μάρμαρο όπου σύμφωνα με παράδοση βρίσκοντας ο τάφος του περιτριγυρισμένος από ελίες. Εκτός από την Αίγινα ο Αιακός ήταν γνωστός σε ολόκληρη την Ελλάδα και τιμούσαν την μνήμη του στην Αθήνα και σε πολλά μέρη ακόμη. Στην Αθήνα μάλιστα μια σειρά από σημαντικές οικογένειες θεωρούσαν ότι κατάγονταν από τον Αιακό. Πόλλοι ένδοξοι αθηναίοι όπως ο Μιλτιάδης, ο Κίμωνας, ο Θουκυδίδης και ο Αλκιβιάδης ανήκαν στους Αιακίδες.

Aρχικά το νησί ονομαζόταν Οινόνη ή Οινοπία. Η δε νύμφη Αίγινα ήταν μία από τις πενήντα(!) κόρες του ποταμού Ασωπού, την οποία και αγάπησε ο Δίας. Ο βασιλιάς των θεών, για να αποφύγει την Ηρα, μεταμορφώθηκε σε αετό και μετέφερε την Αίγινα στην ακατοίκητη ώς τότε Οινόνη. Τον Ασωπό πληροφόρησε για την αρπαγή της Αίγινας ο βασιλιάς της Κορίνθου Σίσυφος, ο οποίος τιμωρήθηκε γι’ αυτό σκληρά από τον Δία να ανεβάζει στην κορυφή ενός βουνού μια πέτρα που διαρκώς ξανάπεφτε στους πρόποδές του. Καρπός του έρωτα της Αίγινας και του Δία ήταν ο Αιακός, ο πρώτος βασιλιάς του νησιού. Ο Αιακός ζήτησε από τον Δία να του δώσει υπηκόους κι εκείνος μεταμόρφωσε για χάρη του σε ανθρώπους τα μυρμήγκια – εξ ου και η ονομασία Μυρμηδόνες. Σύμφωνα με μιαν άλλη εκδοχή, ο Δίας μεταμόρφωσε την Αίγινα σε νησί και τον εαυτό του σε βράχο.

Σύμφωνα με ανασκαφικά ευρήματα, η Αίγινα κατοικούνταν ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. από κατοίκους που ήρθαν από την Πελοπόννησο και ίδρυσαν δύο συνοικισμούς: ένα στο λόφο της Κολόνας και ένα στο Μεσαγρό. Εκτοτε πέρασε διάφορες φάσεις για να φτάσουμε στο 10ο αιώνα π.Χ., οπότε το νησί αποικήθηκε από Δωριείς, με αρχηγό τον Διηφόντη. Τα επόμενα χρόνια, η Αίγινα αναδείχθηκε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη στη Μεσόγειο, ενώ δεν άργησε να γίνει μέλος της Αμφικτυονίας των 7 πόλεων-κρατών που είχαν ως θρησκευτικό κέντρο το ιερό του Ποσειδώνα στην Καλαυρεία, τον σημερινό Πόρο. Ιδιαίτερη άνθηση γνώρισε το νησί από το 657 π.Χ. έως το 459 π.Χ. Ο Αριστοτέλης αναφέρει χαρακτηριστικά πως στην Αίγινα ζούσαν 30.000 ελεύθεροι κάτοικοι και 470.000 δούλοι. Στην Αίγινα εκείνης της εποχής κόπηκε και το πρώτο αργυρό νόμισμα της Ευρώπης. Ηταν η γνωστή χελώνα, που πήρε το όνομά της από το χαρακτηριστικό έμβλημα του Ποσειδώνα, το οποίο κοσμούσε τη μια του όψη. Η πόλη προστατευόταν από ισχυρά τείχη και είχε εμπορικό και πολεμικό λιμάνι, τον Κρυπτόν Λιμένα.

Οταν άρχισαν οι Περσικοί Πόλεμοι, το εμπορικό συμφέρον οδήγησε τους Αιγινήτες αρχικά στο πλευρό των Περσών και αργότερα των Ελλήνων, οπότε και πολέμησαν γενναία στις ναυμαχίες της Σκιάθου και της Σαλαμίνας. Ειδικά στη δεύτερη, στην οποία συμμετείχαν με 30 τριήρεις, η συνεισφορά τους ήταν τόσο σημαντική ώστε τιμήθηκαν με το αριστείο ανδρείας.

Από τότε πέρασαν αιώνες πολλοί, οι οποίοι βρήκαν την Αίγινα άλλοτε παρακμάζουσα και άλλοτε ακμάζουσα υπό το καθεστώς πολλών και διαφορετικών κατακτητών. Κάνοντας δε ένα σημαντικό ιστορικό και χρονικό άλμα, αξίζει να φτάσουμε στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, οπότε οι Αιγινήτες είχαν ενεργό συμμετοχή στο Χάνι της Γραβιάς, στο Φάληρο, στην πολιορκία της Ακρόπολης κ.α.

ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΣ-ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΦΡΟΔΙΤΗ

Λουκρήτιος - Ύμνος στην Αφροδίτη
(από το βιβλίο του De Rerum Natura)



Μητέρα της γενιάς του Αινεία, θεών και ανθρώπων ηδονή, πάνσεπτη Αφροδίτη, κάτω από το θόλο του ουρανού όπου γλιστρούνε τ' άστρα εσύ δίνεις ζωή στη θάλασσα που πλέουν τα καράβια και στην καρπερή τη γη, χάρη σ' εσένα κάθε πλάσμα ζωντανό γεννιέται κι αντικρίζει το φως του ήλιου· μόλις φανείς εσύ, θεά, σκορπίζονται οι άνεμοι και τ' ουρανού τα νέφη, με τ' άγγιγμα σου η τεχνήτρα γη βγάζει τα ευωδιαστά λουλούδια, για σένα χαμογελούν τα πέλαγα και λάμπει γαληνεμένος ο ουρανός, στο φως πλημμυρισμένος. Σαν προβάλει ανοιξιάτικη η μέρα και λεύτερη πια φυσήξει η ζωογόνα αύρα του Ζέφυρου, εσένα πρώτα, θεά, υμνούνε τα πουλιά και διαλαλούν τον ερχομό σου, ανάστατα από τη δύναμή σου.

Τότε σκιρτούν τ' άγρια κοπάδια πέρα στα καταπράσινα λιβάδια και διαβαίνουν ποτάμια ορμητικά· αιχμάλωτα της σαγήνης σου σ' ακολουθούν όλα με πόθο, όπου κι όπως εσύ κινάς να τα οδηγήσεις. Στα πέλαγα και στα βουνά, στα ορμητικά ποτάμια, στις φυλλωσιές όπου φωλιάζουν τα πουλιά και στους χλοερούς τους κάμπους, εσύ ανάβεις στα στήθη όλων τον γλυκό έρωτα κι όλα τα όντα κάνεις να ποθούν να διαιωνίσουν τη γενιά τους. Κι αφού μόνη εσύ ορίζεις τη φύση των όντων και χωρίς εσένα τίποτε δεν έρχεται ν' αναδυθεί στις όχθες του θεϊκού φωτός και τίποτε πρόσχαρο και θελκτικό δε γεννιέται, εσένα λοιπόν ποθώ να έχω σύντροφό μου στη γραφή των στίχων που βάλθηκα να συνθέσω για τη Φύση των Πραγμάτων, για χάρη του Μεμμιάδη μας, που εσύ, θεά, ευδόκησες να τον προικίσεις με όλες τις χάρες, για να ξεχωρίζει στους αιώνες.
Δώσε θεά στα λόγια μου αιώνια ομορφιά και κάνε να καταλαγιάσουν τα άγρια έργα του πολέμου στα πέλαγα και σ' όλες τις στεριές. Γιατί μόνο εσύ μπορείς να δώσεις στους θνητούς χαρά με μια γαλήνια ειρήνη, αφού ο Άρης, ο άρχοντας των όπλων, που ορίζει τα άγρια έργα του πολέμου, στην αγκαλιά σου βυθίζεται κάθε τόσο νικημένος απ' την αγιάτρευτη πληγή του έρωτα, σ' εσένα το βλέμμα του υψώνει και παραδομένος σε θωρεί γέρνοντας πίσω τον όμορφο λαιμό του· μ' έρωτα τρέφει τ' αχόρταγά του μάτια κι από τα χείλη σου κρέμεται η ανάσα του. Γείρε θεά, κι όπως πλαγιάζει σκέπασ' τον με το ιερό κορμί σου, κι άφησ' από τα χείλη σου να βγουν γλυκά λογάκια και ζήτα, τρισένδοξη εσύ, ειρήνη αδιατάραχτη για τους Ρωμαίους. Γιατί σ' αυτούς τους χαλεπούς για την πατρίδα χρόνους, ούτε εγώ μπορώ με αμέριμνο νου στο έργο μου ν' αφοσιωθώ, ούτε ο ξακουστός γόνος των Μέμμιων, σε τέτοιες συνθήκες να λείψει από τη δράση για το κοινό καλό.

Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος (λατινικά Titus Lucretius Carus) γεννήθηκε περίπου στα 98-94 π.Χ. και πέθανε γύρω στα 55-53 π.Χ. Ήταν Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος. Το μόνο γνωστό του έργο είναι το εκτενές φιλοσοφικό ποίημα De Rerum Natura ("Περί της φύσεως των πραγμάτων"). Παρ' ότι η άνθιση του λατινικού εξάμετρου συνήθως αποδίδεται στον Βιργίλιο, είναι αναμφισβήτητη η επίδραση του De Rerum Natura στον τελευταίο και σε άλλους, μεταγενέστερους ποιητές. Είναι επίσης σημαντικό για το ρόλο που έπαιξε στη μετάδοση των ελληνικών φιλοσοφικών ιδεών και στην εκλέπτυνση της λατινικής γλώσσας.

Η διάσωση των κειμένων του ποιήματος είναι αξιοσημείωτο γεγονός, δεδομένης της εχθρότητας της χριστιανικής Εκκλησίας, η οποία και ήταν το μόνο μέσο μετάδοσης για λατινικά κείμενα σχετικά με τον Λουκρήτιο και τον Επίκουρο. Παρά ταύτα, τα διασωθέντα κείμενα είναι συνήθως παραποιημένα και έχουν γίνει επίπονες προσπάθειες για την αποκατάστασή τους.

Έργο

Ο στόχος του έργου ήταν να απαλλάξει το νου των ανθρώπων από την προκατάληψη και το φόβο του θανάτου. Για να το πετύχει αυτό αναπτύσσει διεξοδικά τις θέσεις του Επίκουρου, τον οποίον και αποθεώνει. Ο Λουκρήτιος εκφράζει σε προσεγμένα κλασικά λατινικά τις επικούρειες απόψεις του για τη μεταφυσική, την υλιστική ατομική θεωρία και, γενικότερα, την υπεροχή των φυσικών φαινομένων ως κεντρικής ερμηνείας της λειτουργίας του κόσμου. Ο Λουκρήτιος αντιπαθούσε και έβλεπε ως αβάσιμη τη δεισιδαιμονία καθώς δεν πίστευε ότι το Σύμπαν κυβερνάται από θεϊκές παρεμβάσεις ή υπερφυσικές δυνάμεις, όπως θεωρούσε η πλειοψηφία των ανθρώπων του καιρού του. Ο θάνατος για τον Λουκρήτιο δεν ήταν εγγενώς ούτε καλός ούτε κακός, μόνο μία απόλυτη παύση της ύπαρξης, και ο φόβος του θανάτου δεν ήταν παρά μία προβολή επίγειων, καθημερινών φόβων.

ΥΜΝΟΙ ΣΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ-ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΛΗΘΩΝΟΣ ΓΕΜΙΣΤΟΥ

 

 

Πρώτος ύμνος για όλο το χρόνο στον Δία.

Ζεύ πατέρα, αυτοπάτορα, πρεσβύτατε και δημιουργέ,
πανυπέρτατε βασιλέα, που τα γέννησες όλα, επιφανέστερε από όλους,
εσύ που εξουσιάζεις τα πάντα και είσαι αυτοόν και αυτοένα και το ίδιο το αγαθό·
εσύ ο οποίος από τον άπειρο αιώνα γέννησες αυτά όλα,
όσα μεν (είναι) μεγαλύτερα ο ίδιος και με αυτά τα άλλα,
(έκαμες) όπως και όσο δυνατόν, πιο καλά·
σπλαχνίσου, σώζε, οδηγώντας μαζί με όλα τα άλλα και εμάς,
διά των επιφανών παιδιών σου, πάντοτε, στα οποία μας ανέθεσες,
όπως ώρισες το πεπρωμένο μας, καθώς έπρεπε.

Δεύτερος ύμνος στους θεούς και αυτό για όλο τον χρόνο.

 
Επιφανή παιδιά του Διός, που υπάρχει από τον εαυτόν του και γέννησε τα πάντα
και υπαρχηγοί· εσείς οι οποίοι άρχετε σε εμάς με δικαιοσύνη,
ποτέ να μην παύσωμε να σας έχωμε οδηγούς,
ούτε να χρησιμοποιούμε λανθασμένους νόμους, αλλά αυτούς που είναι αγαπητοί σε εσάς
και αυτούς που θέσαμε εμείς μόνοι, καλώς, όσο μπορούσαμε.
Αλλά, ώ θεοί, εσείς που διευθύνετε τον ηνίοχο νου μας,
τον οποίο εσείς μας δώσατε ως προστάτη μας...
και κατά τα άλλα μας δίνετε (την δύναμι) να περνάμε καλά την ζωή μας
και (τώρα) δώστε μας (την δύναμι) να υμνούμε τελευταία τον Δία μαζί με εσάς.

 
Τρίτος ύμνος στον Δία, πρώτος κατά μήνα (=στις μηνιαίες τελετές).

 
Ο Ζευς ο μεγάλος, ο πραγματικά Ιανός, αυτοπάτορας και
προπάτορας όλων σε όσα έχουν υπάρξι και τελειωμένη γένεσι,
εσύ ο οποίος δεν κάμεις τίποτε πρόχειρα
αλλά αφ’ ότου υπάρχεις ο ίδιος και όσο (υπάρχεις)
και αυτά όμοια τα πράττεις και δεν είσαι ποτέ αργός
και δεν κάμεις τίποτε κατώτερο από την δική σου δύναμι,
πραγματικά, αρμόζει να εκτελής αυτό που είναι καλό,
εσύ που φροντίζεις για όλα, βασιλεύτατε Ζεύ,
ώ εσύ, τέλεια μακάριε· ώ εσύ που δίνεις αφειδώς τα δικά σου.

 
Τέταρτος ύμνος στον Ποσειδώνα, δεύτερος μηνιαίος.

 
Ώ, μεγάλε άναξ Ποσειδών, πρεσβύτατε υιέ του Διός,
που υπερέχεις σε όλην αυτήν (την κτίσι) στην λαμπρότητα και στην δύναμι,
όση γένεσι υπάρχει από τον Δία, έχει την δύναμι αυτήν
να άρχης και να βασιλεύης δεύτερος από τον πατέρα,
εσύ, που είσαι εξαίρετος από όλα τα άπειρα που υπάρχουν,
γιατί μόνος από όσα υπάρχουν είσαι τελείως αγέννητος.
Εσύ και αυτόν τον ευρύχωρο ουρανό με τις διαταγές του πατέρα,
άρχισες να κάμης, από τον οποίο και εμείς από εσένα γεννηθήκαμε·
σε εμάς να είσαι πάντοτε μειλίχιος (πράος) και σπλαχνικός, ώ πατέρα.

 
Πέμπτος ύμνος στην Ήρα, τρίτος μηνιαίος.

 
Ήρα, μεγάλη θεά, κόρη του μεγάλου Διός,
που έχεις σύζυγο τον Ποσειδώνα, που είσαι βέβαια αυτό που είναι,
αγαθό, μητέρα των θεών, που είναι εντός του ουρανού.
εσύ που δημιουργείς την ύλη, που είναι το υπόβαθρο στα είδη·
εσύ που δίνεις κάθε δύναμι, άλλοτε άλλη, τόσο την γενική όσο και αυτήν που μας οδηγεί στην αρετή και σε κάθε λαμπρότητα
και με αυτήν (την δύναμι) ανάγεις τους νόμους, από τους οποίους υπάρχει πλήθος σε εσένα
και συνάμα η αιωνιότητα· εσύ και σε εμάς
δίδε να ζήσωμε καλά, οδηγώντας μας σπλαχνικά στην αρετή.

 
Έκτος ύμνος στους Ολυμπίους θεούς, τέταρτος μηνιαίος.

 
Άναξ Ποσειδών, άριστο παιδί του μεγάλου Διός,
εσύ που έγινες αρχηγός από τον πατέρα, πριν από κάθε γένεσι·
εσύ και η Ήρα, η αγνή σύζυγός σου και καλή βασίλισσα.
Απόλλων και Άρτεμι και Ήφαιστε και Βάκχε
και Αθηνά, εσείς βέβαια οι επτά ανώτεροι θεοί,
από όλους τους άλλους, μετά βέβαια τον έξοχο βασιλέα που είναι υψηλά·
και εσείς οι άλλοι θεοί, που κατοικείτε στον Όλυμπο (και είσθε)
πατέρες των εκεί αθανάτων (θεών) και σε εμάς μεταξύ αυτών,
γίνετε σπλαχνικοί και ευνοϊκοί σε εμάς.

 
Έβδομος ύμνος στον Απόλλωνα, πέμπτος μηνιαίος.

 
Άναξ Απόλλων, προστάτη σε κάθε φύσι
Και ηγεμόνα που κατευθύνεις όλα τα άλλα μεταξύ τους σε ένα
Και μάλιστα αυτό το παν και πολυμερές, που είναι πολύχορδο
Πολυθόρυβο, το φέρνεις σε αρμονία·
Εσύ, βέβαια, δίνεις την ομόνοια και την φρόνησι στις ψυχές
Και την δικαιοσύνη, τα οποία είναι τα κάλλιστα από τα δικά σου (πράγματα)
Και (δίνεις) υγεία στα σώματα και κάλλος βέβαια σε αυτά·
Εσύ να μας δίδης πάντοτε την επιθυμία για τα καλά,
Άναξ στις ψυχές μας, σε ώ παιάν. 

 
Όγδοος ύμνος στην Άρτεμι, έκτος μηνιαίος.

 
Βασίλισσα Άρτεμι, που ηγείσαι στην άλλη φύσι
και την προστατεύεις· αφού παρέλαβες ενιαίο σύμπαν,
έπειτα στο τέλος με διαφόρους άλλους τρόπους το ξεχωρίζεις
σε περισσότερα είδη και από τα είδη κάνεις το καθένα
και από το όλο πάλι τα μέρη· και τους συνδέσμους· εσύ δίδεις
στις ψυχές σωφροσύνη και δύναμι να διακρίνουν τα χειρότερα
και στα σώματα δύναμι και ακεραιότητα. Αλλά, ώ, εσύ, σεβαστή,
ανόρθωσε τη ζωή μας που έχει πέσει πολλές φορές,
δίδοντας κάθε τρόπο αποφυγής των αισχρών.

 
Ένατος ύμνος, έβδομος μηνιαίος, στους ουράνιους θεούς.

 
Ώ άναξ αυτού του ουρανού, Ήλιε, είθε να γίνης σπλαχνικός
και εσύ Σελήνη, είθε να είσαι σπλαχνική και ιερή βασίλισσα
και εσύ Εωσφόρε και Στίλβων, λαμπρέ ακόλουθε πάντοτε του Ηλίου
και εσείς Φαίνων και Φαέθων και Πυρόη
και όλοι οι υπαρχηγοί του Ηλίου του άνακτος,
που συνεργάζεσθε με εκείνον που πρέπει· σας υμνούμε και εμείς
γιατί είσθε οι λαμπροί προνοητές για εμάς
και εσείς τα άλλα άστρα, τα οποία έχουν αφεθή (στον χώρο) με θεία πρόγνωσι.

 
Δέκατος ύμνος στην Αθηνά, όγδοος μηνιαίος.

 
Αθηνά βασίλισσα, που έχεις είδος χωρίς καθόλου ύλη,
προΐστασαι και ηγείσαι η ίδια και εδημιούργησες αυτά
(τα δύα) μετά από τον βασιλέα όλου του κόσμου, τον Ποσειδώνα,
ο οποίος υπερέχει από εσένα σε όλο το είδος·
Εσύ, που είσαι αιτία κάθε κινήσεως που γίνεται με ώθησι
και γίνονται τα παράξενα γιατί καθένα εσύ το εξωθείς·
αλλά και από εμάς (να απομακρύνης αυτά)
αν και κάθε φορά κάνωμε κάποιο σφάλμα από την ανοησία μας,
ώ, θεά, ξυπνώντας με τον νου την ψυχή μας όταν πρέπει.

 
Ενδέκατος ύμνος στον Διόνυσο, ένατος μηνιαίος.

 
Βάκχε, πατέρα και γεννητή όλων των λογικών ψυχών,
όσες είναι ουράνιες και όσες δαιμονικές
και όσες δικές μας, μετά τον άνακτα Ποσειδώνα·
εσύ που είσαι αίτιος της κινήσεως (της ψυχής) που έλκεται
από τον έρωτα του καλού και της αναγωγής στο καλλίτερο.
Εσύ δίδε και σε εμάς που απομείναμε καλή και θεϊκώτερη
κάθε φορά ενέργεια (εμπνέοντας) την ανόητη σκέψι μας,
για να αναγώμαστε γρήγορα σε αυτήν με φρόνησι
και να μην ανοηταίνωμε για πολύ σχετικά με τα αγαθά.

 
Δωδέκατος ύμνος στους Τιτάνες, δέκατος μηνιαίος.

 
Τον δημιουργό όλης της θνητής φύσεως, τον υιό του Διός,
ελάτε να υμνήσωμε, τον άνακτα Κρόνο,
τον πρεσβύτατο από τα νόθα παιδιά του Διός,
Ταρτάροι Τιτάνες, τους οποίους βέβαια μαζί με αυτόν
υμνούμε, που είναι όλοι αγαθοί και χωρίς κακό,
αν και είσθε γεννήτορες των φθαρτών θνητών.
Και την Αφροδίτη, την ιερή σύζυγο αυτού του Κρόνου,
και τον Πάνα, τον αρχηγό των θηραμάτων και την Δήμητρα των φυτών
και την Κόρη, (την αρχηγό) του δικού μας θνητού και όλους τους άλλους.

 
Δέκατος τρίτος ύμνος στον Ήφαιστο, ενδέκατος μηνιαίος.

 
Άναξ Ήφαιστε, που ηγείσαι στους υπερουρανίους θεούς,
των Ολυμπίων και των Ταρταρίων συνάμα
και προΐστασαι μετά τον ευρυάνακτα Ποσειδώνα και δίδεις
σε καθένα την χώρα και την έδρα του·
εσύ που είσαι αίτιος ταυτοχρόνως της στάσεως και του όλου
και σε καθένα από αυτά δίδεις την αιωνιότητα.
Εσύ και ο Ποσειδών με την θέλησι του πατέρα σου·
εσύ να φρουρής και εμάς, δίδοντας (την δύναμι) να μένωμε
σταθεροί κάθε φορά στις καλές πράξεις.

 
Δέκατος τέταρτος ύμνος στους θεούς, δωδέκατος μηνιαίος.

 
Μαζί με τους άλλους θα εξυμνήσωμε και τους προσεχείς
αυτούς αγνούς θεούς, οι οποίοι θεοί μας βοηθούν πολύ καλά
με άλλα θεϊκώτερα (πράγματα) και συχνά μας δίδουν όλα τα αγαθά,
τα οποία βέβαια προέρχονται από τον ίδιο τον Δία,
και έρχονται μέσω των άλλων θεών και από εκεί σε εμάς,
άλλοι μεν καθαρίζοντας άλλοι δε ανάγοντας και άλλοι φρουρώντας
μας σώζουν ανορθώνοντας εύκολα τον νου μας·
αλλά σπλαχνικοί είθε να είσθε (σε εμάς).

 
Δέκατος πέμπτος ύμνος σε όλους τους θεούς και δέκατος τρίτος μηνιαίος.

 
Ύψιστε Ζεύ, που υπερέχεις από όλους,
όντας πρεσβύτατος δημιουργός και γεννήτορας όλων·
και εσείς όλοι οι θεοί, που είσθε στον Όλυμπο,
και εσείς οι Ταρτάριοι και οι ουράνιοι και χθόνιοι (γήινοι)·
δώστέ μας, αν (κάναμε) κάποια δεινή αμαρτία και ανόητα (ασεβή) έργα,
αφού καθαρθούμε να σας πλησιάζωμε άμεμπτα
για να είναι ευτυχισμένη η ζωή μας· και εσύ κυρίως, ώ Ζεύ,
εσύ που είσαι ανώτερος αρχηγός όλων και είσαι το πρώτιστο και το τελευταίο αγαθό (βοήθησέ μας).

 
Δέκατος έκτος ύμνος στον Δία και πρώτος από τους ιερούς.

 
Ώ Ζεύ, που είσαι τελείως αγέννητος και αυθύπαρκτος,
και γέννησες όλα και φροντίζεις γι’ αυτά, που τα έχεις όλα μόνα μέσα σου,
κάθε ένα και τίποτε χωριστό, από όπου καθένα προχωρεί χωριστά,
κάνοντας έτσι ενιαίο και συνολικό το έργο ώστε να είναι πολύ πλήρες και ωραίο,
όσο ήταν δυνατόν, γιατί είσαι ένα και τελείως χωρίς φθόνο.
Αλλά, ώ Ζεύ, εσύ με τα λαμπρά παιδιά σου να μας οδηγής μαζί με το όλον
κατευθύνοντας όπου έχεις αποφασίσει· και δίδοντάς μας να κάνωμε καλές αρχές
και να φέρωμε σε πέρας τις πράξεις μας.

 
Δέκατος έβδομος ύμνος στους Ολυμπίους θεούς, δεύτερος από τους ιερούς.

 
Εμπρός να υμνήσωμε τον άνακτα Ποσειδώνα,
που είναι το πρεσβύτατο παιδί του Διός, πριν από όλους
και άριστος και δεύτερος αρχηγός από τον πατέρα όλης της γενέσεως
και γειτονικός σε εμάς δημιουργός· και μαζί με αυτόν την βασίλισσα Ήρα, που είναι και η πρεσβύτατη κόρη του πατέρα Διός,
ακόμη και τους άλλους θεούς υμνούμε που είναι στον Όλυμπο
και είναι από τους αθανάτους (θεούς) όλοι αυτοί αρχηγοί και αίτιοι των εδώ·
αλλά γίνετε σπλαχνικοί σε εμάς.

 
Δέκατος όγδοος ύμνος σε όλους τους θεούς, τρίτος από τους ιερούς.

 
Ώ, όλοι οι θεοί, που είσθε μετά τον εξαίρετο αγαθό Δία,
όλοι σεις είσθε τελείως άμεμπτοι και χωρίς ελάττωμα·
από εσάς κορυφαίος αρχηγός, από τον Δία, είναι ο Ποσειδών·
εσείς που είσθε υπερουράνιοι και εσείς μέσα στον ουρανό,
όλοι λαμπροί και σας υμνούμε εμείς που έχομε φύσι συγγενική
με εσάς τελευταίο. Ώ μακάριοι και εσείς, δώστέ μας από τα δικά σας,
αλλά και σε εμάς δίδοντας τα καλά και αγαθά, όσοι δεν είμαστε
πάντοτε αμελείς στην ζωή, είθε πάντοτε να μας ανορθώνετε.

 
Δέκατος ένατος ύμνος σε όλους τους Ολυμπίους θεούς, τέταρτος από τους ιερούς.

 
Ώ άναξ Κρόνε, που άρχεις στους υπερουράνιους θεούς
και τους κυβερνάς· εσύ ηγείσαι σε όλον αυτόν τον ουρανό, Ήλιε,
στον οποίο ακολουθούν ως πλανήτες οι άλλοι·
από τους οποίους εξεβλάστησε όλη η γενεά των θνητών
και από τους δύο σας, δηλαδή από τον Κρόνο και τον Ήλιο·
και Τιτάνες και πλανήτες υπαρχηγοί αυτών, που συνεργάζεσθε άλλοι σε άλλα,
και εσάς υμνούμε εμείς (γιατί) συχνά από εσάς έχομε τα αγαθά·
μαζί δε με εσάς και τα απλανή άστρα, εσάς τους αγνούς δαίμονες (υμνούμε).

 
Εικοστός ύμνος στον Πλούτωνα, πέμπτος από τους ιερούς.

 
Ώ άναξ Πλούτων, αρχηγέ της ανθρωπίνης φύσεως
και προστάτη, που πήρες αυτό (το αξίωμα) από τον Δία,
το καθένα και όλα, που υπάρχουν χωριστά σε εμάς
και μπορεί να υπάρξουν, τα έχεις και προΐστασαι
τελείως σε εμάς εδώ και από εδώ πάλι πάντοτε μας ανάγεις εκεί·
γύρω από εσένα (είναι) οι ήρωες και η εξέχουσα φύσι μας
και οι άλλοι φίλοι μας οι καλοί και αγαθοί· με εσένα Κόρη, η αγαθή Ταρτάρια θεά συζή,
εμείς οι θνητοί (σε) έχομε ανάγκη· είθε να γίνης σπλαχνικός.

 
Εικοστός πρώτος ύμνος στον Δία, έκτος από τους ιερούς.

 
Ζεύ πατέρα, που πράττεις μεγάλα έργα, παντοδύναμε και αρχηγέ
που γέννησες τα πάντα· από τον δικό σου νου, που είναι εξαίρετα
καλός, ούτε εμείς γεννηθήκαμε άμοιροι (αμέτοχοι) των καλών που έχουν οι θεοί,
αλλά υποκείμεθα στην αναγκαιότητα του θνητού (σώματος) και είμαστε και επιρρεπείς στην αμαρτία
καθώς και ικανοί πάντοτε για επανόρθωσι. Δώσέ μας (την δυνατότητα) και τώρα, αφού απαλλαγούμε
από την κακότητα των αμαρτιών μας
μέσω των παιδιών σου, στα οποία μας ανέθεσες, να (σε) πλησιάζουν
αυτοί που είναι όσιοι και έχουν ορθό νου, για να συνυπάρχωμε (με εσένα) κάθε φορά, σαν με κάποιο πράο και σπλαχνικό (θεό).

 
Εικοστός δεύτερος ύμνος, που ψάλλεται την δεύτερη ημέρα και πρώτος από τους ημερησίους.

 
Είθε, ώ μακάριοι θεοί, να μην πάψω να σας ευγνωμονώ
για όλα τα αγαθά που έχουν δημιουργηθή (αλλά) και προέρχονται
από εσάς και τα οποία τελικά τα δίνει ο Ζευς.
Είθε να μην παραμελήσω, όσο μπορώ, το αγαθό γένος μου·
(είθε) να είμαι πρόθυμος να ασχολούμαι καλώς με τα κοινά
και αυτό να το θεωρώ μεγάλο όφελός μου.
(Είθε) να μην γίνωμαι (ποτέ) αίτιος κακού στους ανθρώπους,
με τους οποίους κάθε φορά συναντώμαι, αλλά (αίτιος) στο καλό, όσο μπορώ,
και είθε να γίνω κι εγώ μακάριος ομοιάζοντας με εσάς.

 
Εικοστός τρίτος ύμνος, που ψάλλεται την τρίτη ημέρα, δεύτερος από τους ημερησίους.

 
Ώ θεοί, είθε να μην έχω (ποτέ) ακράτεια στις ηδονές
αλλά να αρκούμαι στο όριο, από το οποίο δεν θα επέλθη
κάποια κακία (βλάβη) στην ψυχή και στο σώμα από αυτές (τις ηδονές).
να μην είμαι άπληστος στα χρήματα· και σε αυτά να τηρώ
το μέτρο και στο σώμα, σε ό,τι χρειάζομαι, να έχω κοσμιότητα (τάξι),
για να χαίρωμαι με αυτάρκεια. (Είθε) ποτέ να μην νικηθώ
από καμμία δελεαστική κενή δοξασία, και να γνωρίζω από αυτήν (την δοξασία) μόνο εκείνο το καλό
που μας οδηγεί στην θεϊκή και αληθινή αρετή.

 
Εικοστός τέταρτος ύμνος, που ψάλλεται την τέταρτη ημέρα, τρίτος από τους ημερησίους.

 
Είθε, ώ θεοί, να μη με καταστρέψουν οι ατυχίες, εμένα τον θνητό,
και να μη με καταβάλλουν κάθε φορά, αφού γνωρίζω ότι η ψυχή μου είναι αθάνατη,
χωριστή δε από το θνητό (σώμα) και θεϊκή.
Είθε να μη με ταράσση τίποτε από τα δεινά τα ανθρώπινα
και να είμαι ελεύθερος από αυτά και να μην είμαι δούλος στις ανάγκες
κακής ιδέας· είθε να μη φείδωμαι του θνητού μου (σώματος) αλλά πάντοτε
να φροντίζω πως η ψυχή μου, η οποία είναι αθάνατη, θα είναι σε άριστη κατάστασι.

 
Εικοστός πέμπτος ύμνος, που ψάλλεται την πέμπτη ημέρα, τέταρτος από τους ημερησίους.

 
Ευτυχισμένος αυτός που φροντίζει για την αθάνατη ψυχή του,
πάντοτε, για να είναι καλλίστη, και που δεν φροντίζει πολύ
για το θνητό (σώμα), αν κάτι χρειάζεται και δεν το λυπάται.
Ευτυχισμένος (είναι) αυτός από τους ανθρώπους, ο οποίος
δεν υποδουλώνει τον εαυτόν του σε αυτούς τους αγνώμονες, που τον κτυπούν
έχοντας δε ατάραχη την ψυχή του, νικά την κακία εκείνων.
ευτυχισμένος είναι αυτός που δεν πονεί για τις πιο δυσάρεστες ατυχίες (που προέρχονται από τους θεούς)
αλλά τις υποφέρει εύκολα, θεωρώντας καλό αυτό που ωφελεί το αθάνατο μέρος του (=την ψυχή).

 
Εικοστός έκτος ύμνος, που ψάλλεται την έκτη ημέρα, πέμπτος από τους ημερησίους.

 
Ευτυχισμένος είναι αυτός, που δεν προσέχει τις ανόητες
γνώμες των ανθρώπων, αλλά σκέπτεται σωστά και με σωστή γνώμη
μελετά την θεϊκή αρετή· ευτυχισμένος αυτός που δεν επιδιώκει συνεχώς
άσκοπα και απερίσκεπτα (να αποκτήση) άπειρο πλήθος κτημάτων
αλλά τηρεί το μέτρο στις αρμονικές ανάγκες του σώματος.
ευτυχισμένος είναι αυτός που θέτει το σωστό μέτρο στις τέρψεις,
για να μην ελκυσθή η ψυχή ή το σώμα από κάποια κακία,
αλλά να συμφωνή με την θεϊκή αρετή.

 
Εικοστός έβδομος ύμνος, που ψάλλεται την εβδόμη ημέρα, έκτος από τους ημερησίους.

 
Ευτυχισμένος είναι αυτός που δεν κάνει κακό στους ανθρώπους
λόγω της δεινής ανοησίας και από πλεονεξία,
αλλά κάνει πάντοτε καλό (και είναι) όμοιος με τους μακάριους θεούς.
Ευτυχισμένος είναι αυτός που δεν αμελεί κανένα κοινό καλό
στο γένος του· αυτός που γνωρίζει περισσότερο ότι και οι θεοί
φροντίζουν για το κοινό (καλό) και (που) δεν το καταπροδίδει.
ευτυχισμένος είναι αυτός που αποδίδει ευγνωμοσύνη στους θεούς
και ξέρει ότι όλα όσα έχει (τα καλά και αγαθά προέρχονται)
κυρίως από τον Δία, που δίνει σε όλους πρώτος όλα τα καλά και τα αγαθά.

Η ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ

Η «Λημνία γη» είναι ένα προϊόν που στην αρχαιότητα ήταν γνωστό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Το προϊόν αυτό που στήριξε την οικονομία του νησιού για αιώνες ήταν χώμα που εξορυσσόταν από συγκεκριμένο σημείο και θεράπευε μια σειρά ασθενειών.

Η τοποθεσία από όπου εξορυσσόταν η «Λημνία γη» βρίσκεται περίπου στο κέντρο του νησιού ένα χιλιόμετρο περίπου από τον οικισμό Κότσινα και το ακριβές σημείο του σκάμματος εντοπίζεται σε επίπεδη έκταση κοντά στην κορυφή του λόφου Μόσυχλον. Ο Διοσκουρίδης (1ος αι. μ.α.χ.χ.) αναφέρει πως την ημέρα της ενάρξεως της εξόρυξης τελούνταν ιεροπραξία, με θυσία τράγου ή αιγών, που ήταν τα ιερά ζώα του νησιού και αναμίγνυαν το αίμα των ιερείων με το χώμα. Αφού το έπλαθαν σε μικρό σχήμα, η ιέρεια του Ηφαίστου το σφράγιζε με μια σφραγίδα που αρχικά απεικόνιζε μια αίγα και εν συνεχεία την Θεά Άρτεμη.

Η εξόρυξη της «Λημνίας γης» γίνονταν από τους ιερείς του Ηφαίστου, μία συγκεκριμένη μέρα του χρόνου. Έπειτα την μετέφεραν στην πόλη Ηφαιστία για συσκευασία σε δισκία και σφράγιση. Ο Διοσκουρίδης αναφέρει και απομιμήσεις της γης, γι’ αυτό συμπεραίνουμε ότι ήδη κατά την εποχή του συγγραφέα, αλλά και πριν από αυτόν, είχε καθιερωθεί να σφραγίζεται η Λημνία γη για την προστασία της από κάθε νοθεία, όσων αποζητούσαν μέσω της χάλκευσης του προϊόντος τον γρήγορο πλουτισμό. Αυτός ήταν και ο λόγος που είχε ονομασθεί εκτός από Λημνία γη και Λημνία σφραγίς.

Σύμφωνα με την παράδοση τη «γη» αυτή ανακάλυψε ο Θεός Ήφαιστος που κατοικούσε στο νησί, πέφτοντας από το άλογο έσπασε το πόδι του και γιατρεύτηκε από τη «γη», η οποία βρισκόταν σε εκείνο το σημείο. Μια άλλη παράδοση σχετίζεται με την πτώση του Ηφαίστου από τον Όλυμπο στο ψηλότερο βουνό της Λήμνου, το Μόσχυλο, το τελευταίο από τα ενεργά ηφαίστεια της περιοχής, κοντά στην πόλη Ηφαιστία που πήρε το όνομά της από την παρουσία του Θεού. Από τότε το νησί θεωρείται ιερό και η θέση της πτώσης με ιδιαίτερες ιδιότητες.

Οι θεραπευτικές ιδιότητες της «γης» ήταν από τότε γνωστές, ωστόσο, δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια από πότε άρχισε να χρησιμοποιείται ως φάρμακο. Πιθανόν η αναφορά του Φιλόστρατου για τον Φιλοκτήτη («Ιαθήναι αυτόν αυτίκα υπό της βώλου της Λημνίας») που τον είχε δαγκώσει φίδι μπορεί να είναι η αρχή της καθιέρωσής της. Σύμφωνα με το μύθο, το φίδι δάγκωσε τον Φιλοκτήτη, όταν αυτός θέλησε να ξεναγήσει στο βωμό της θεάς Χρύσης (Άρτεμη), πάνω στο νησί, τους Αχαιούς. Σύμφωνα με άλλο μύθο, όταν το φίδι δάγκωσε τον Φιλοκτήτη και το πόδι του άρχισε να σαπίζει, οι σύντροφοι του τον έφεραν στη Λήμνο και τον άφησαν σε μια σπηλιά για να τον θεραπεύσουν με τη Λημνία γη οι ιερείς του Ηφαίστου, που ήξεραν και θεράπευαν αυτούς που είχαν δαγκωθεί από φίδια: «Ηδεισαν γαρ τους Ηφαίστου ιερείς θεραπεύειν τους οφιοδήκτους». Ορισμένοι θεωρούν ότι η σπηλιά του Φιλοκτήτη είναι αυτή που βρίσκεται στη βραχώδη ακτή, κάτω από το Ιερό των Καβείρων. Άλλες μαρτυρίες θεωρούν ότι η σπηλιά του Φιλοκτήτη βρίσκονταν στα ανατολικά του νησιού, στο νησί Χρύση, κοντά στο Ερμαίο όρος. Όταν ο Φιλοκτήτης θεραπεύτηκε, ονόμασε μια περιοχή Άκεσα, από το ρήμα ακέομαι, που σημαίνει θεραπεύω (στο μεσαίωνα Νάξια και σήμερα Άξιες).

Στις ιστορικές πηγές η «Λημνία γη» συναντάται πολλές φορές και αρκετοί την υποδεικνύουν ως επίσημο φάρμακο και αναφέρονται σε αυτή με επαινετικά σχόλια, όπως στο βιβλίο περί «Οξέων ουσιών θεραπευτικών» του Αρεταίου Καππαδόκη (2ος αι. π.α.χ.χ.), στο σύγγραμμα «Περί λίθων» του Θεόφραστου, στα «Θηριακά» του Νίκανδρου, στο «Περί ύλης ιατρικής» του Διοσκουρίδη, στον Ηρόφιλο, στον Ηρόδοτο, στον Ασκληπιάδη, στον Ανδρόμαχο, στον Δαμοκράτη, στον Αρχιγένη, στον Ορειβάσιο, στον Άντυλλο, στον Φιλούμενο, στον Άγυρτο, στον Γαληνό, στον Πολύαινο, στον Φιλόστρατο και στους Ρωμαίους Βιτρούβιο, Μάρκο Πολλίων, Κορνήλιο Κέλσο και στη «Φυσική Ιστορία» του Πλίνιου όπου την αναφέρουν ως «terra Lemnia» (γη Λημνία) και «terra Sigillata» (γη σφραγισμένη).

Ο Γαληνός αναφέρει πως η «Λημνία γη» μπορούσε να θεραπεύσει την πανώλη και όλες τις επιδημίες. Ακόμα, την χρησιμοποιούσαν σαν αντίδοτο για δηλητήρια, δαγκώματα φιδιών και σε πληγές που επουλώνονταν δύσκολα. Ως αλοιφή ανακούφιζε τις φλεγμονές γύρω από τα μάτια. Ανακατεμένη με ξύδι βοηθούσε σε περιπτώσεις εμετών και αιμοπτύσεων. Ήταν θεραπευτικό για όλους τους πόνους και οι γυναίκες το έπιναν σε περίπτωση υπερβολικής εμμηνορροής ή για να επισπεύσουν τη γέννα. Αναφέρει πως ο ίδιος επισκέφθηκε την Λήμνο, «έπλευσα δε και ες Λήμνον, δι΄ ουδέν άλλο η δια την Λημνίας, είτε γην εθέλει τις ονομάζει, είτε σφραγίδα» και προμηθεύτηκε 20.000 κομμάτια για τα πειράματά του προς επιβεβαίωση των ιδιοτήτων και της χρησιμότητάς της. Οι υποδείξεις του για τη σκοπιμότητα και αξία του φαρμάκου, αναμφίβολα βοήθησαν στην διάδοσή του σε όλο τον κόσμο. «Δεν αποτελεί υπερβολή ,να λεχθεί ότι η χρήση του εμπορικού σήματος στη φαρμακευτική συσκευασία προς αναγνώριση ενός προϊόντος ορισμένης πηγής, κατ΄ αρχήν επινοήθηκε και εφαρμόστηκε στη Λημνία γη. Φαίνεται ότι από τότε κατανοήθηκε το ελκυστικό πλεονέκτημα μιας τέτοιας εγγύησης ως μέσον απόκτησης της εμπιστοσύνης των πελατών, αλλά και του εμπορικού συμφέροντος. Ήταν στην πραγματικότητα μια συνήθεια, η οποία στην εποχή μας έχει αναγνωρισθεί ως τρόπος προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων και του αγοραστού και του πωλητού.» (Σ.Α. Παξιμαδάς)

Ηφαιστία

Την εποχή των Ρωμαίων ήταν γνωστή ως terra sigillata και θεωρούνταν εξαιρετικό φάρμακο, την προμηθεύονται κυρίως οι εύποροι και οι ηγεμόνες του τότε κόσμου.

Τόσο στη Βυζαντινή εποχή όσο και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το εμπόριο της «Λημνίας γης» ελέγχονταν αυστηρά. Ωστόσο, οι χριστιανοί άλλαξαν την ονομασία της σε «Αγιόχωμα» και την ημέρα εξόρυξής της στις 6 Αυγούστου, που γιορτάζουν την μεταμόρφωση του «σωτήρα» τους!!! Η εξόρυξη γίνονταν με την παρουσία Τούρκων επισήμων αλλά και χριστιανών ιερέων. Όλοι μαζί πήγαιναν στο παρεκκλήσι που βρίσκονταν στο λόφο Μόσυχλο και αφού πρώτα έψαλαν και προσεύχονταν ανέβαιναν στο σημείο εξόρυξης.

Ο Γάλλος περιηγητής Belon αναφέρει στο βιβλίο του πως πενήντα με εξήντα άνδρες έσκαβαν μέχρι να βρουν τη φλέβα και όταν έφταναν στη «γη», καλόγεροι γέμιζαν τσάντες και σάκους με αυτή και τις παρέδιδαν στους Τούρκους. Αφού έπαιρναν την ποσότητα που ήθελαν ξανάκλειναν το σκάμμα σκεπάζοντας καλά το «χώμα». Ο Τούρκος διοικητής του νησιού έστελνε το μεγαλύτερο μέρος στον Σουλτάνο για το προσωπικό του φαρμακείο και το υπόλοιπο το πουλούσε σε εμπόρους. Οι σουλτάνοι συνήθιζαν να χαρίζουν ένα πήλινο δοχείο με «Λημνία γη» σε βασιλείς και ηγεμόνες κάθε φορά που έστελναν πρεσβευτές τους σε ευρωπαϊκές χώρες. Οποιοσδήποτε παρευρισκόταν στο σκάψιμο της γης είχε δικαίωμα να πάρει μια μικρή ποσότητα για προσωπική του χρήση, δεν μπορούσε όμως να την πουλήσει καθώς αυτή δεν είχε σφραγίδα. Κατά την τουρκοκρατία ίσχυαν αυστηρές νομικές διατάξεις. Σε περίπτωση παράνομης εξαγωγής της «γης» από το νησί προβλεπόταν ποινή θανάτου με αποκεφαλισμό ενώ η περίπτωση πώλησής της χωρίς την σφραγίδα του Τούρκου διοικητή επέβαλαν μεγάλο χρηματικό πρόστιμο. Η "Λημνία γη" είχε υψηλή τιμή και πωλούνταν στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης.

Ο Belon ήταν εκείνος που παρατήρησε ότι υπήρχαν διαφορετικά είδη «Λημνίας γης» ξεχωρίζοντάς τα από το χρώμα τους και τις διαφορετικές τους σφραγίδες. Αναφέρθηκε και σε ορισμένα αλλοιωμένα είδη «γης» καθώς διαπίστωσε ότι κάποιοι την νόθευαν με «γη της Αρμενίας» που είχε λιγότερες θεραπευτικές ιδιότητες και ήταν και φθηνότερη.

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Tozer που επισκέφτηκε το νησί αναφέρει ότι ελάχιστοι πλέον παρευρίσκονταν στην εκσκαφή της «Λημνίας γης» και η κατανάλωση του φαρμάκου περιοριζόταν μόνο στο ανατολικό τμήμα του νησιού. Στις αρχές του 20ου αιώνα σταμάτησε τόσο η χρήση της "γης" όσο και η τελετή εξόρυξής της.

«Περί το τέλος του περασμένου αιώνα έγιναν οι πρώτες χημικές αναλύσεις από άγγλους και γάλλους ερευνητές και βρέθηκαν τα συστατικά που περιείχε: Πυριτική άργιλος, αλουμίνιο, οξείδιο του σιδήρου, ίχνη από άσβεστο, ίχνη από μαγνήσιο, λίγο θειικό οξύ και λίγο νερό. Η σύνθεση αυτή δικαιολογεί την χρήση της για θεραπευτικούς σκοπούς επί σειρά αιώνων και δεν ήταν μία αδρανείς σκόνη που η δύναμή της ήταν εικονική. Η χρησιμότητά της ήταν ολοφάνερη στις δηλητηριάσεις από τροφές, φάρμακα ή φίδια, στην αντισηψία από μολύνσεις, στις δυσεντερίες μόνη ή σε συνδυασμούς με άλλες ουσίες, στις αναιμίες και στην κύηση.» (Σ.Α. Παξιμαδάς)

Επί πολλούς αιώνες η «Λημνία γη» θεωρούνταν ως το πρώτο φάρμακο για κάποιες ασθένειες. Αναμφισβήτητα η Λημνία γη αποτέλεσε το αρχικό, πρόδρομο, πρωτότυπο φάρμακο, στο οποίο βασίστηκαν τα νεώτερα της κατηγορίας του ισοδύναμα του αυτού γένους. Μέριμνα όλων μας ας είναι η διαφύλαξη και υπενθύμιση τέτοιων παγκόσμιων αξιών, όπως υπήρξε η Λημνία γη, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου τείνουν να λησμονηθούν.

Βιβλιογραφία : Φιλιππίδης Δ., Κωνσταντάς Γ., " Γεωγραφία νεωτερική περί της Ελλάδος", Βιέννη

Παξιμαδάς Σ. Α., "Θεραπευτικές ιδιότητες της Λημνίας γης"

Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών 1982

Στεφανίδου - Τουρπτσόγλου Β., "Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο, 15ος - 20ος αι.", Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 1986

Tozer Henry Fanshawe, "A history of ancient geography", έκδ. Oxford 1879, β' έκδ. M.Cary, N.York 1971.

ΓΟΡΤΥΝΟΣ ΔΙΚΑΙΟ

 

 

1. Το σύνολο των κανόνων δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου που ρύθμιζε τη ζωή της κρητικής πόλης της Γόρτυνος κατά την κλασική κυρίως και την αμέσως κατόπιν εποχή.
Βασική πηγή γνώσης του Δικαίου της Γόρτυνος είναι η "Μεγάλη επιγραφή της Γόρτυνος" που βρέθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του τέλους του περασμένου αιώνα στο χώρο της παλιάς πόλης. Όμως και από άλλες πηγές έχουμε πληροφορίες για το Δίκαιο της Γόρτυνος: από ανάλογες επιγραφές που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο ανασκαφών ή σε ανασκαφές στην υπόλοιπη Κρήτη ή, τέλος, από αποσπάσματα έργων αρχαίων συγγραφέων (όπως του Αριστοτέλη κ.ά). Οι περισσότερες απ' αυτές τις τελευταίες αναφέρονται στο Δημόσιο Δίκαιο της απομακρυσμένης αυτής δωρικής πόλης, που έγινε τόσο ανέλπιστα γνωστή τις τελευταίες δεκαετηρίδες, χάρις ιδίως στο έργο Ιταλών αρχαιολόγων.
2. Η Γόρτυνα υπήρξε πόλη πολύ παλαιά. Το όνομά της το έχει πάρει από τον ήρωα Γόρτυνα, γιο του Ραδάμανθυ (παλαιότερα λεγόταν Ελλωτίς και Λάρισσα). Δεν υπάρχουν στοιχεία για το αν υπήρχε κατά τη Μινωϊκή εποχή. Πολλοί είναι πάντως εκείνοι που τη θεωρούν σαν έδρα των πολύ παλαιών κατοίκων της Κρήτης (Hdeck). Το βέβαιο είναι ότι υπήρχε και φαίνεται ότι άκμαζε κιόλας κατά τους ηρωϊκούς χρόνους.

Ο Όμηρος (Ιλ. Β, 646 και Οδ. Γ, 204) την ονομάζει "τειχιόεσσαν" και την αναφέρει μεταξύ των πόλεων της Κρήτης που είχαν φτάσει σε ιδιαίτερη άνθηση. Την αναφέρει επίσης ο Πλάτων στους "Νόμους" του (IV, 708) σαν εύπορη και ευνομούμενη πόλη. Αλλά και αρκετοί άλλοι.
Η ακμή της κράτησε, με ορισμένες διακυμάνσεις φυσικά, ως το 863 μ.α.χ.χ. που καταλήθφηκε και καταστράφηκε από του Σαρακηνούς.
Την εποχή της Ρωμαιοκρατίας η Γόρτυνα υπήρξε έδρα του Ρωμαίου διοικητή.
Ο χώρος όπου βρισκόταν η παλαιά πόλη της Γόρτυνας βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στα σημερινά χωριά Άγιοι Δέκα και Μητρόπολη, δεξιά και αριστερά στον ποταμό Μητροπολιανό (τον παλαιό Ληθαίο) που προχωρεί και χύνεται στο Λιβυκό πέλαγος 90 στάδια, 16 δηλ. περίπου χιλιόμετρα νοτιότερα.
3. Στο χώρο αυτό μεταξύ των άλλων ευρημάτων βρέθηκε και η δωδεκάστηλη εκείνη "Μεγάλη επιγραφή" που αναφέραμε στην αρχή και που είναι περισσότερο γνωστή ως "Κώδιξ της Γόρτυνος".
Η ανακάλυψη του βασικού τμήματός της οφείλεται στον ιταλό αρχαιολόγο Federico Halbherr, που τη βρήκε με την καθοδήγηση (εξ αποστάσεως) ενός άλλου μεγάλου ιταλού αρχαιοδίφη, του Domenico Comparetti και τη σημαντική επί τόπου βοήθεια του γερμανού Ern. Fabricius.
Η επιγραφή δεν βρέθηκε όλη μαζί. Ένα μικρό της κομμάτι που περιλάμβανε τους 15 πρώτους στίχους της 11ης στήλης το βρήκαν, στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, δύο Γάλλοι περιηγητές, ο Γ. Περρό και ο L. Thenon εντοιχισμένο σ' ένα νερόμυλο του χωριού Άγιοι Δέκα. Το τμήμα αυτό της επιγραφής αποτέλεσε για τον επιστημονικό κόσμο της εποχής την πρώτη νύξη για την ύπαρξη της επιγραφής.
Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Γάλλος επίσης B. Haussoulier, βρήκε εντοιχισμένο σ' ένα σπίτι του ίδιου και πάλι χωριού, νέο τμήμα της επιγραφής: εκείνο που περιλαμβάνει τους 15 πρώτους στίχους (αλλά μόνο τα αριστερά μισά μέρη τους της 7ης στήλης και μερικά γράμματα των στίχων 10 - 15 της 10ης στήλης).
Η ουσιαστική όμως ανακαλύψη της επιγραφής οφείλεται στον F. Halbherr που αναφέραμε πιο πάνω. Αυτός ανέσκαψε συστηματικά την περιοχή και βρήκε, το 1884, τις τέσσερις πρώτες στήλες του Κώδικα της Γόρτυνος. Κατόπιν με τις οδηγίες του -γιατί ο ίδιος δεν μπόρεσε να συνεχίσει ως το τέλος τις ανασκαφές- ο Ern. Fabricius ανακάλυψε και τα υπόλοιπα τμήματα της σημαντικότητης αυτής επιγραφής που όταν ανακαλύφθηκε θεωρήθηκε σαν η μεγαλύτερη αρχαιολογική ανακάλυψη του περασμένου αιώνα.
Η ερμηνεία της, έλεγαν τότε, πως θα απασχολούσε ψυχολόγους και νομικούς για μια ολόκληρη γενιά (Caillemer). Και αν όμως η σημασία της δεν είναι όμως τόση όση την φαντάστηκαν την εποχή της ανακάλυψης της, πάντως είναι πολύ μεγάλη: είναι η επιγραφή της Γόρτυνος μία από τις εκτενέστερες μέχρι σήμερα ανευρεθείσες ελληνικές επιγραφές, με κείμενο συνεχές και διατηρημένο σε άριστη κατάσταση.
Αποτελείται από δώδεκα στήλες, κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει 55 στίχους (πλην της δωδεκάτης που έχει μόνο 35). Αρχικά η επιγραφή στο σύνολό της θα περιλάμβανε γύρω στους 630 - 640 στίχους. Από τα κενά, που παρόλη την πληρότητά της παρουσίαζε όταν βρέθηκε, το ένα κατορθώθηκε να συμπληρωθεί χάρη στο τμήμα εκείνο που ο Thenon βρήκε και παρέδωσε το 1862 στο Λούβρο και τα άλλα χάρη στο τμήμα που ανακάλυψε, όπως πιο πάνω είπαμε, ο Haussoulier το 1879.

Έτσι σήμερα φαίνεται ότι μόνο περίπου 30 στίχοι μας λείπουν: 15 από τη στήλη 10η και 15 από την 12η. Μη πλήρεις είναι επίσης και οι δέκα πρώτοι στίχοι της 9ης στήλης.
Η επιγραφή είχε αρχικά τοποθετηθεί στο εσωτερικό του κυκλοτερούς τοίχου του δικαστηρίου της πόλης (Paoli). Αργότερα, επί Ρωμαϊκής εποχής, όταν οι νόμοι που περιέχονταν στην επιγραφή είχαν περιέλθει σε αχρηστία, οι λίθοι, πάνω στους οποίους ήταν χαραγμένο με κόκκινα γράμματα το κείμενο του Κώδικα, χρησιμοποιήθηκαν, με την ίδια όμως διάταξη που αρχικά είχαν, σαν οικοδομικό υλικό, για κάποιο άλλο οικοδόμημα, στα ερείπια του οποίου και τη βρίσκουμε σήμερα.
Οι στήλες της επιγραφής έχουν ύψος 1,75 του μέτρου και πλάτος 0,69 (μερικές 0,67). Τα γράμματά τους είναι σκαλισμένα ωραία, ευδιάκριτα, ισόμετρα.
Γι' αυτό και η ανάγνωσή της θα ήταν εύκολη αν δεν υπήρχαν οι ιδιωματισμοί της Δωρικής διαλέκτου στην οποία είναι γραμμένες και οι καταστροφές που οπωσδήποτε παρουσιάζει σε ορισμένα μέρη. Το αλφάβητο που χρησιμοποιείται σε αυτή περιλαμβάνει 19 μόνο γράμματα. Λείπουν δηλ. τα γράμματα Η, Ξ, Φ, Χ, Ψ και Ω που τα αντικαθιστούν τα Ε, ΚΣ, Π, ΠΣ και Ο. Περιλαμβάνει επίσης και το δίγαμμα: F.
Η ερμηνεία της προκάλεσε πολλές συζητήσεις, προτάθηκαν δε σχετικώς αρκετές αναγνώσεις.
4. Όταν ανακαλύφθηκε όλοι πίστεψαν ότι επρόκειτο περί παλαιάς επιγραφής. Σ' αυτό συνετέλεσε και το ότι οι λέξεις είχαν χαραχθεί βουστροφηδόν, δηλ. από δεξιά προς τα αριστερά και ύστερα από τα αριστερά προς τα δεξιά κ.ο.κ. (σημειωτέον ότι και οι κολόνες επίσης της επιγραφής διαβάζονται αρχίζοντας από τη δεξιά κολόνα και προχωρώντας προς τα αριστερά) καθώς και η αρχαϊκή μορφή (σχήμα) πολλών γραμμάτων. Έτσι στην αρχή ανήγαγαν την επιγραφή στον 7ο αιώνα π.α.χ.χ.. O Comparetti όμως κατόπιν υποστήριξε πως η επιγρααφή ανήκε στο πρώτο ήμισυ του 6ου αιώνα π.α.χ.χ., πράγμα που για μας είναι πιθανότερο. Κατά τον Caillemer τέλος ανήκει στον 5ο αιώνα π.α.χ.χ. Πάντως πολύ χαμηλότερα από τον 5ο αιώνα δεν μπορούμε να πιστεύουμε: στο Στράβωνα (χ, 4,20) αναφέρεται ότι ο ιστοριογράφος Έφορος λέει ότι στην Κρήτηοι θυγατέρες έπαιρναν κληρονομικό μερίδιο που αντιστοιχούσε προς το ήμισυ του μεριδίου των υιών. Είναι δε αυτή η αναλογία ακριβώς που καθορίζει ο Κώδικας της Γόρτυνος. Ο Έφορος έζησε το πρώτο ήμισυ προς τα μέσα του 4ου αιώνα. Επομένως ο Κώδικας της Γόρτυνος πρέπει να είναι οπωσδήποτε αρχαιότερος της εποχής αυτής.
Οι δυσκολίες που παρουσιάζει η χρονολόγηση του Κώδικα της Γόρτυνος οφείλονται στο ότι συμπλέκονται σε αυτή στοιχεία και σχήματα από τη μια μεριά αρχαϊκά και από την άλλη δικαιϊκοί θεσμοί εξαιρετικά εξελιγμένοι (Caillemer).
Επιχείρημα υπέρ εκείνων που δέχονται την αρχαιότητα του Κώδικα της Γόρτυνος θα μπορούσε να αποτελέσει και το γεγονός ότι δεν γίνεται πουθενά λόγος στην επιγραφή περί εγγράφων. Βέβαια όταν χαράχτηκε ο Κώδικας της Γόρτυνος, η γραφή είχε βρεθεί (αφού ο Κώδικας είναι γραμμένος) αλλά φαίνεται ότι δεν είχε διαθωθεί τόσο πλατιά. Γι' αυτό και όλα αφήνονταν στη μνήμη των μαρτύρων και κυρίως του δικαστή και του βοηθού του που είχε το χαρακτηριστικό όνομα "μνήμων" (στήλη 9η, στιχ. 56).
5. Πολλά είναι τα προβλήματα που γεννιούνται στο μελετητή του Κώδικα της Γόρτυνος. Μεταξύ αυτών, δυο από τα πιο σημαντικά: 1) αν ο Κώδικας της Γόρτυνος περιέχει δίκαιο νέο ή αν αποτελεί απλώς καταγραφή δικαίου που και παλιότερα ίσχυε και 2) ποιές είναι οι αναλογίες και οι σχέσεις του Δικαίου της Γόρτυνος προς τα λοιπά Ελληνικά Δίκαια.

Διΐστανται οι γνώμες σχετικά με το πρώτο πρόβλημα. Κατά τους μεν (Schoell, Kohler - Ziebarth κ.ά.) ο κώδικας της Γόρτυνας δημοσιεύθηκε απλώς και μόνο για να εξυπηρετηθεί η ασφάλεια του δικαίου της πόλης. Δεν περιείχε νέες διατάξεις. Μόνο το παλιό δίκαιο της Γόρτυνος περιλάβαινε, με μερικές ίσως μικρές και οπωσδήποτε όχι σοβαρές τροποποιήσεις. Κατά τους δε (Shaube) η επιγραφή χαράχτηκε για να κάνει γνωστές νέες διατάξεις. Απαντώντας στο πρώτο ερώτημα και δεχόμενοι την άποψη Kohler - Ziebarth κ.λπ. απαντούμε και στο δεύτερο ερώτημα. Αν ο Κώδικας της Γόρτυνος περιέχει παλιό δίκαιο, τότε πλησιάζουμε περισσότερο προς τον αρχαίο εκείνο πυρήνα ηθών και εθίμων που αποτελούσε το δίκαιο των ελληνικών φυλών που ήρθαν να εγκατασταθούν στο χώρο που κατόπιν ονομάστηκε Ελλάδα και που διατήρησαν πάντοτε, τη συνείδηση της κοινής καταγωγής τους και της κοινότητας του δικαίου τους.
Ώστε να μπορούσαμε να πούμε πως το Δίκαιο της Γόρτυνας και ειδικότερα ο Κώδικας της Γόρτυνας δεν περιέχει το κλειστό και απομονωμένο δίκαιο μιας απομακρυσμένης κρητικής πολιτείας, αλλά αντίθετα είναι κώδικας δικαίου ελληνικού που μπορεί κάλλιστα να μας βοηθήσει στην αποκατάσταση του αρχαίου ελληνικού δικαίου. Ίσως άλλωστε σ' αυτό να έγκειται και η κύρια χρησιμότητά του.
6. Από διάφορες μικρότερης σημασίας επιγραφές και από ανάλογα αποσπάσματα συγγραφέων γνωρίζουμε μερικά για το Δημόσιο δίκαιο της Γόρτυνας. Το πολίτευμα της υπήρξε, όπως και όλων των λοιπών κρητικών πόλεων, αριστοκρατικό. Κατά την εποχή της ακμή της τη Γόρτυνα διοικούν δέκα "Κόσμοι" που εκλέγονται από ορισμένα αριστοκρατικά γένη. Ο καθένας απ' αυτούς, είχε ξεχωριστά καθήκοντα. Έτσι αναφέρεται ένας κόσμος ξένιος (που όπως ο Πολέμαρχος στην Αθήνα δίκαζε τις υποθέσεις των ξένων), ένας Κόσμος στραταγέτας, αρχηγός καθώς φαίνεται του στρατού κ.ο.κ. Οι Κόσμοι μπορούσαν να παραιτηθούν και σε ορισμένες περιπτώσεις και να παυθούν (Paoli).
Εκτός απ' αυτούς υπήρχε στη Γόρτυνα και ένα άλλο συμβούλιο σημαντικό, που μοιραζόταν την εξουσία με τους Κόσμους: η αρχή των γερόντων, ένα είδος δηλ. Αρείου Πάγου της Αθήνας όπου έμπαιναν οι Κόσμοι των οποίων τελείωνε η θητεία.
Σε μια κρητική επιγραφή βλέπουμε να αναφέρεται και ένα άλλο συμβούλιο νέων με καθήκοντα, εκτός από τα άλλα και δικαστικά. Πρόκειται όμως για τη νεότερη επιγραφή, του 3ου μ.α.χ.χ. αιώνα.

7. Για το αστικό και ιδιαίτερα το οικογενειακό και κληρονομικό δίκαιο της Γόρτυνας σημαντικότατες και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες μας παρέχει ο Κώδικας της Γόρτυνας που περιλαμβάνει διατάξεις α) προσώπων (ενηλικίωση, δούλοι κ.λπ.), β) υιοθεσίας, γ) περιουσιακών σχέσεων των συζύγων, δ) εξ αδιαιρέτου διαδοχής, ε) αδικημάτων και οιονεί αδικημάτων, στ) διαζυγίου, ζ) των μετά την λύση του γάμου γεννημένων τέκνων, η) επικλήρων και θ) δωρεών μεταξύ συζύγων. Η τελευταία στήλη, η 12η περιέχει επίσης ορισμένους διαδικαστικούς κανόνες που αναφέρονται στον τρόπο που οι δικαστές πρέπει να εκδίδουν τις αποφάσεις τους κ.λπ.



8. Η θέση επίσης των γυναικών ήταν στη Γόρτυνα πολύ καλύτερη από τη θέση των ατθίδων. Ενώ η ατθίς είχε πάντοτε την ανάγκη ενός κάποιου προσώπου που να την προστατεύει και να αποτελεί το μεσάζοντα μεταξύ αυτής και της πόλης, η γυναίκα της Γόρτυνας όχι μόνο μπορούσε να είναι κυρία ορισμένης περιουσίας, αλλά επιπλέον μπορούσε και να εμφανίζεται στο δικαστήριο μόνη, χωρίς συμπαραστάτη για να υπερασπίζει τα δικαιώματά της. Είχε δικαίωμα να διαθέτει κάθε τι που της ανήκε, να αποφασίζει μόνη αυτή για το γάμο της και να μοιράζει με τα αδέλφια της την πατρική κληρονομιά - με τη διαφορά ότι έπαιρνε, αν είχε συγκληρονόμους τα αδέλφια της, το μισό της μερίδας τους (όπως οι περισσότεροι συγγραφείς δέχονται και φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, να ορίζει ο Κώδικας, ή, κατά τη δική μας γνώμη το 1/4 μέχρι 1/6 αυτής).
10. Το Δίκαιο της Γόρτυνας, ακριβέστερα ο Κώδικας της Γόρτυνας, ρύθμιζε και τη νομική κ.λπ. κατάσταση των πατροιώκων (των επικλήρων του αττικού δικαίου). Ο θεσμός των πατροιώκων ήταν από τους πιο ιδιόρυθμους του αρχαίου ελληνικού δικαίου: η κόρη πατέρα που πέθανε χωρίς άρρενα τέκνα, ήταν υποχρεωμένη να πάρει για σύζυγο συγγενή εξ αίματος του πατέρα της κι αυτό για να συνεχιστεί ο οίκος και το όνομά του. Στο γιο που κατ΄αυτόν τον τρόπο αποκτούσε η πατροιώκος παραδίδονταν η κληρονομιά του πάπου που τον θεωρούσαν σαν άμεσο πρόγονο, σαν φυσικό πατέρα του γιού της.
Ένα μέρος από τις σχετικές διατάξεις του Κώδικα μεταφέρουμε αυτούσιο στο σημείο αυτό και σαν δείγμα της γλώσσας και του εν γένει ύφους του Κώδικα.
Στήλη 7, στίχος 15 επ. : "...ΤΑΜ ΠΑΤΡΟΙΟΚΟΝ ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ ΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ ΤΟΝ ΙΟΝΤΟΝ ΤΟΙ ΠΡΕΙΓΙΣΤΟΙ· ΑΙ ΔΕ ΚΑ ΠΛΙΕΣ ΠΑΤΡΟΙΟΚΟΙ ΙΟΝΤΟΙ ΚΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ, ΤΟΙ ΕΠΙΠΡΕΙΓΙΣΤΟΙ ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ· ΑΙ ΔΕ ΚΑ ΜΕ ΙΟΝΤΙ ΑΔΕΛΠΙΟΙ ΤΟ ΠΑΤΡΟΣ, ΥΙΕΕΔ ΔΕ ΕΚΣ ΕΔΕΛΠΙΟΝ, ΟΠΥΙΕΣΘΑΙ ΙΟΙ ΤΑΙ ΕΣ ΤΟ ΠΡΕΙΓΙΣΤΟ..."
11. Τη γενική αρχή του κοινού ελληνικού κληρονομικού δικαίου σύμφωνα με την οποία προτιμούνται οι κατιόντες από τους εκ πλαγίου συγγενείς, την βρίσκουμε και στον Κώδικα της Γόρτυνας. Στήλη 5, στίχ. 10-14: "ΕΚ ΑΠΟΘΑΝΕΙ ΑΝΗΡ Ή ΓΥΝ|Η, ΑΙ ΜΕΝ Κ' ΗΙ ΤΕΚΝΑ Ή ΕΣ ΤΕ|ΚΝΩΝ ΤΕΚΝΑ Ή ΕΣ ΤΟΥΤΩΝ ΑΠΟΘΑΝΗ ΑΝΗΡ Ή ΓΥΝΗ, ΕΑΝ ΜΕΝ Η ΤΕΚΝΑ, ΟΠΩΣ ΘΑ ΕΛΕΓΑΝ ΟΙ ΑΤΤΙΚΟΙ, Η ΕΚ ΤΟΥΤΩΝ ΤΕΚΝΑ, ΤΟΥΤΟΥΣ ΕΧΕΙΝ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ".
Στον Κώδικα της Γόρτυνας συναντάμε επίσης την αρχή της προτιμήσεως των ανδρών έναντι των γυναικών, αρχή που απαντάται γενικώς στο αρχαίο ελληνικό κληρονομικό δίκαιο. Δείγμα και αυτό της ενότητας δικαίου και ελληνικού έθνους.
12. Κατά μία γνώμη ο Κώδικας της Γόρτυνας δεν υπήρξε πραγματικός κώδικας με τη σημερινή έννοια που δίνουμε σήμερα στον όρο. Σύμφωνα μ' αυτούς η "Μεγάλη Επιγραφή της Γόρτυνας" περιέχει μάλλον οδηγίες προς τους δικαστές για τον τρόπο με τον οποίο όφειλαν να εφαρμόζουν την καθαυτό νομοθεσία της Γόρτυνας που πρέπει, λένε, να είχε καταχωρηθεί σε άλλη συλλογή, τον πραγματικό κώδικα. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουν παρατηρώντας ότι λείπει από τη συλλογή το επιτακτικό ύφος, ο πρoστακτικός τόνος, που χαρακτηρίζει συνήθως τα νομοθετικά κείμενα της αρχαιότητας.
Ο Κώδικας της Γόρτυνας είναι εξάλλου ελλιπής. Τουλάχιστον όπως έφτασε ως εμάς. Δεν περιέχει διατάξεις ποινικού ή δημοσίου δικαίου (που το μαθαίνουμε, όπως είδαμε, από άλλες πηγές), ούτε εμπορικού ή θείου δικαίου ορισμούς - αν και αυτοί οι τελευταίοι δεν λείπουν από κανέναν από τους γνωστούς κώδικες των αρχαίων λαών.
Τον χαρακτηρίζει επίσης μια σχετική έλλειψη αλληλουχίας. Εύκολα ο νομοθέτης μεταπηδάει από το ένα θέμα στο άλλο· πριν καν εξαντλήσει ένα πρώτο ζήτημα αρχίζει να μιλάει για κάποιο επόμενο.
Όμως παρόλα αυτά και παρά τις παραπάνω ελλείψεις του το Δίκαιο της Γόρτυνας είναι δίκαιο υποδειγματικό για το πνεύμα ελευθερίας που το διέπει και για την προοδευτικότητά του. Αυτά βέβαια λέγονται ιδιαίτερα για τον Κώδικα της Γόρτυνας, συλλογή νόμων που αποτελεί μία από τις μοναδικές σωζόμενες σήμερα κωδικοποιήσεις του εθνικού μας δικαίου.

Βιβλιογραφία : Ι.Α. Τυπάλδου, Ερμηνεία της εν Γόρτυνι της Κρήτης τωι 1884 ανακαλειφθείσης επιγραφής (Αθήναι 1887).
Marg. Guarducci, Gortyniarum legum titulus maximus (σελ. 123, Δ' τόμος του έργου της ίδιας inscriptiones creticae).

ΑΙ ΕΡΜΑΙ

 

 

Οι "Ερμαί" είναι λίθινα αγαλμάτια λατρείας του Ερμή ("Ερμαί Ερμού", γαλλ. Hermhermes, γερμ. Hermeshermen) και άλλων θεοτήτων, τα οποία ήταν ευρύτερα διαδεδομένα σ' όλη την αρχαία Ελλάδα, αποτελούνταν από κεφαλή και αντί για κορμό, ενώνονταν με τετράπλευρη λίθινη στήλη. Οι Ερμές χρησίμευαν εκτός των θρησκευτικών σκοπών και για ποικίλες πρακτικές ανάγκες, όπως η σταδιομέτρηση των οδών της υπαίθρου, ο χωρισμός των αγροτικών ιδιοκτησιών κ.ά.
Περί της καταγωγής των ιδιότυπων αυτών αγαλματίων πολλές γνώμες υπάρχουν, η πιο επικρατούσα έχει ως εξής: Είναι γνωστό ότι ο Ερμής κατά τις παλαιότατες εποχές της Ιστορίας λατρεύτηκε με τη μορφή διαφόρων συμβόλων, όπως άλλωστε όλες οι θεότητες, τα σύμβολα αυτά ήταν άμορφοι λίθοι ("αργοί λίθοι"), σωροί λίθων ("ερμαίοι λόφοι") και πελώριοι φαλλοί. Σε μεταγενέστερες εποχές όταν αυτά τα άμορφα σύμβολα παρουσιάζονταν με ημιανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά, τότε μέσω της τετραγωνοποίησης του πρωταρχικού φαλλού και της τοποθέτησης ανθρώπινης κεφαλής πάνω σ' αυτές προήλθαν οι πρώτες ερμές, οι λεγόμενοι "άκωλοι". Αυτό πραγματοποιήθηκε σε άγνωστη μακροχρόνια πορεία, ανάλογης με εκείνης από την οποία διήλθαν οι πρώτοι λατρευτικοί κορμοί δένδρων για να καταλήξουν στα περίφημα "ξόανα". Πολλές παραδόσεις αναφέρουν ότι οι πρώτοι κατασκευαστές τέτοιων αγαλματίων ήταν οι Αθηναίοι. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι "ΠΡΩΤΟΙ ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΑΚΩΛΟΥΣ ΕΡΜΑΣ ΩΝΟΜΑΣΑΝ", "ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟΝ ΕΠΙ ΤΟΙΣ ΕΡΜΑΙΣ", περιγράφοντας τις ερμές χαρακτηρίζει αυτές κατασκευάσματα "ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ". Αλλά πολλές φορές και τα απεικονιζόμενα σε λίθινη στήλη αιδοία, κατάλοιπα της παλαιάς λατρείας των φαλλών, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Β' 51) πρώτοι οι Αθηναίοι απεικόνιζαν, παραλαμβάνοντας αυτή τη συνήθεια από τους Πελασγούς σύμφωνα με τον "ιερόν λόγον". Μετά τους Αθηναίους αναφέρονται οι Αρκάδες ως "ΠΕΡΙΣΣΩΣ ΤΩι ΣΧΗΜΑΤΙ ΤΟΥΤΩι ΧΑΙΡΕΙΝ" (δηλαδή το τετράπλευρο). Σύμφωνα με την εκδοχή του Σουΐδα περί της προέλευσης των ερμών, αναφέρει ότι κατασκευάστηκαν τετράγωνες "ΕΠΕΙΔΗ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΑΣ ΕΦΟΡΟΣ Ο ΕΡΜΗΣ" παραβάλλει δηλαδή την αλήθεια για τις τετράπλευρες ερμές, οι οποίες από όποια μεριά και να πέσουν, μένουν πάντοτε όρθιες και βάσιμες.
Όπως όλα τα ομοιώματα θεών, έτσι και οι ερμές, κατά πρώτο λόγο χρησιμοποιήθηκαν στους τόπους λατρείας των Θεών, δηλαδή στα ιερά και στους ναούς. Τέτοιες ερμές μνημονεύονται όπως ααυτή του Απόλλωνα στον ναό του στους Τρικόλωνους της Αρκαδίας, του Ασκληπιού και της Υγείας με την επωνυμία "εργάται", στο ιερό του Ασκληπιού στη Μεγαλόπολη, στην Αθήνα "ΕΡΜΗΣ ΞΥΛΟΝ" ανάθημα του Κέκροπα στο ναό της Πολλιάδας, Ερμής της Αφροδίτης στον ναό του Απόλλωνα στη Δήλο, έργο του Δαιδάλου και ανάθημα του Θησέα κ.ά. Οι Ερμές όμως εκτός των τόπων λατρείας χρησιμοποιήθηκαν με ποικίλους τρόπους. Στην Αττική σ' όλο το μήκος των οδών προς τους δήμους υπήρχαν ερμές στημένες από τον Ίππαρχο για τη μέτρηση των αποστάσεων και υπόδειξη των διευθύνσεων, έχοντας γραμμένα πάνω τους ρητά και συμβολικές φράσεις.
Γι' αυτά ο Πλάτωνας λέει τα εξής (Ίππαρχ. 228 Θ): ο Ίππαρχος "ΕΠΙΒΟΥΛΕΥΩΝ ΤΟΥΣ ΕΝ ΤΟΙΣ ΑΓΡΟΙΣ ΠΑΙΔΕΥΣΑΙ, ΕΚΛΕΞΑΜΕΝΟΣ Α ΗΓΕΙΤΟ ΣΟΦΩΤΑΤΑ, ΕΠΕΓΡΑΨΕΝ" αναφέρει κάποια ρητά όπως: "ΣΤΙΧΕ ΔΙΚΑΙΑ ΦΡΟΝΩΝ", "ΜΗ ΦΙΛΟΝ ΕΞΑΠΑΤΑ" κ.ά. των οποίων προηγείται η φράση: "ΜΝΗΜΑ ΤΟΔ' ΙΠΠΑΡΧΟΥ". Ως "ΕΠΙΤΕΡΜΙΟΙ", δηλαδή αυτές που δηλώνουν τα όρια δημοσίων ή ιδιωτικών ιδιοκτησιών αναφέρονται πολλές ερμές, μέσω αυτών διακρίνονταν τα σύνορα των Μεγαλοπολιτών προς τους Μεσσηνίους, των Λαμψακηνών προς τους Παριανούς (Πολύαιν, ΣΤ' 24) και κατά τον Πάρνωνα, των Τεγεατών προς τους Αργείους. Από αυτές ονομάστηκαν έτσι πολλές συνοριακές τοποθεσίες (Ερμαίον), ο Παυσανίας στην "Ελλάδος Περιήγησις" του, στο τέλος της περιγραφής μιας επαρχίας στα σύνορά της και στην αρχή της περιγραφής των μερών της γείτονας της, χρησιμοποιεί τις φράσεις "ΜΕΤΑ ΔΕ ΤΟΥΣ ΕΡΜΑΣ", "ΙΟΥΣΙΝ ΑΠΟ ΤΩΝ ΕΡΜΩΝ". Και πριν από τις πύλες των πόλεων τοποθετούνταν ερμές, όπως στη Μεγαλόπολη και μπροστά στις πόρτες των οικιών (Λουκ. Πλοίον 20), αλλά και μέσα στις οικίες, οι οποίες βέβαια είχαν σχέση με τις επικλήσεις των Θεών "Προπύλαιος", "Στρόφαιος", "Επιθαλάμιος" κ.λπ.

Οι περιφημότερες ερμές όμως ήταν αυτές που βρίσκονταν στην αγορά της Αθήνας (Ερμής "αγοραίος"). Οι ερμές ήταν πυκνά τοποθετημένες από την Ποικίλη μέχρι τη Βασιλική στοά, της αποκαλούμενης εξ αυτών και Στοάς των Ερμών, τέτοιες ερμές, εκτός των αρχόντων ("Ιππάρχειοι ερμαί", αυτές που στήθηκαν από τον Ίππαρχο), ανέγειραν κατόπιν αδείας της πολιτείας, τιμής ένεκεν, οι πολεμιστές (Αισχ. Κατά Κτησι, 183), πάνω σ' αυτές υπήρχε επίγραμμα οι "ΠΟΛΛΑ ΑΓΑΘΑ ΕΙΡΓΑΣΜΕΝΟΙ" (Δημοσθ. προς Λεπτ. 112). Από τις ερμές της αθηναϊκής αγοράς διέρχονταν οι περισσότερες πομπές. Αυτές έγιναν περιώνυμες όταν ιερόσυλοι έκοψαν τα πρόσωπα απ' αυτές (ερμοκοπίδαι). Η πληθωρική αυτή ίδρυση ερμών στα τρίστρατα των αρχαίων πόλεων συνδέεται με την ιδιότητα του Ερμή ως προστάτη των οδοιπόρων και των κατατρεγμένων. Ερμές τοποθετούνταν επίσης και πάνω σε τύμβους, όπως ο Κράτωνας είχε αφιερώσει σε κάποιον γιατρό και βρέθηκε δίπλα στο Βαρβάκειο των Αθηνών (Corp. Inscr. Att. B' 1327) και σε δάσος του Σμινθέα δίπλα στον τύμβο της Σιβύλλης. Ακόμα, οι ερμές χρησιμοποιούνταν και στα γυμναστήρια προς λατρεία ή και ως αφετήρια σήματα (Παλατ. Ανθολ. Θ' 319), τέτοιες ερμές βρίσκονταν στο γυμνάσιο της Φιγαλείας, στον περίβολο του γυμνασίου της Ήλιδος και στο γυμνάσιο της αγοράς των Αθηνών.


Ανάλογη προς την ευρεία χρήση των ερμών ήταν και η αποδιδόμενη λατρεία προς αυτές. Στις υπαίθριες ερμές γίνονταν λιτές προσφορές φρούτων, ιδίως σύκων (απ' όπου προκύπτει και η φράση "ΣΥΚΟΝ ΕΦ' ΕΡΜΗι"). Αλλού γίνονταν σπονδές, αφιερώσεις διαφόρων αντικειμένων, ακόμη και θυσία. Στην ερμαϊκή στήλη που υπήρχε στη μέση της αγοράς των Φαρών της Αχαΐας, ανάθημα του Σιμύλου του Μεσσηνίου, υπήρχε λίθινη εστία και από κάτω χάλκινα λυχνάρια. Εκεί γίνονταν σπονδές και χρησμοδοτήσεις. Σύμφωνα με τον Gerhard, γίνονταν και τακτικές γιορτές σε τακτές ημέρες προς τιμήν των ερμών. Αναφέρονται ακόμη και προσφορές στεφάνων δάφνης, μυρσίνης, κισσού και στολισμού των ερμών με ταινίες (γιρλάντες). Ο φιλόσοφος Ξενοφάνης ο Χαλκηδόνιος τιμήθηκε με χρυσό στεφάνι σε διαγωνισμό πολυποσίας και το αφιέρωσε στον "ΕΡΜΗι ΤΩι ΠΡΟ ΤΩΝ ΘΥΡΩΝ ΕΣΤΩΤΙ" (Αιλ. Ποικ. Ιστ. Β' 41).
Ως προς την απεικόνιση του προσώπου, δύο ήταν οι επικρατήσαντες τύποι ερμών, ο αρχαϊκός, όπου ο Θεός εικονίζονταν "σφηνοπώγων", όπως και στην Πελλήνη, που αναφέρεται και από τον Παυσανία, και ο τύπος που επικράτησε μετά τον 4ο περίπου αιώνα π.α.χ.χ., όπου το πρόσωπο ήταν αγένειο. Μάλιστα στον αρχαϊκό τύπο των ερμών δεν υπάρχει καμιά διαφορά στα χαρακτηριστικά μεταξύ του Διονύσου και του Ερμή, η διάκριση στις νεότερες γίνεται από το "κηρύκειο", τον πίλο και άλλα στοιχεία, τα οποία συνοδεύουν τις ερμές του Ερμή. Ακόμα σώθηκαν δικέφαλες και τρικέφαλες ερμές ή απεικονίσεις τους, ο Φώτιος δε αναφέρει και τετρακέφαλες. Ως προς την απεικονιζόμενη θεότητα, εκτός από αυτές που ήδη μνημονεύθηκαν, αναφέρονται και ερμές του Ηρακλή της Σικυώνας, Διός Τελείου στην Τεγέα, Διός Άμμωνος στην Μεγαλόπολη, Έρωτος στις Θεσπιές κ.ά.
Μερικές φορές δε πάνω σε πολυκέφαλες ερμές γίνονταν συνδυασμός περισσοτέρων της μίας θεοτήτων, απ' όπου προέρχονται και τα ουσιαστικά Ερμαφρόδιτος, Ερμάρης, Ερμαθηνά, Ερμάνουβις, Ερμέρως. Ερμηρακλής, Ερμοπάν, Ερμοτιτάν κ.λπ. Στο Παναθηναϊκό στάδιο των Αθηνών βρέθηκαν δύο διπλές ερμές Απόλλωνα και Διονύσου. Απ' αυτές συνηθέστεροι τύποι, ιδίως την ρωμαϊκή εποχή, ήταν του Ερμηρακλή και του Ερμοπάν. Τέλος, μνημονεύονται οι μεταβολές που έχουν επέλθει από το πέρασμα του χρόνου, των τετράπλευρων αρχαϊκών ερμών, όπως του σχήματος, και των χαρακτηριζόμενων ως "τοιχοπυργίσκων". Στην αρχή προστέθηκαν κάτω από τη στήλη δύο αποφύσεις που συμβόλιζαν τα χέρια, τα οποία έλειπαν. Αργότερα γύρω από το στήθος και την κοιλιά η τετράπλευρη στήλη καμπυλώθηκε, κυρτώθηκε στη ράχη και τέλος προστέθηκαν και καμπυλότητες όλου του σώματος. Η τελευταία φάση των εξελίξεως της εμφάνισης και του περιεχομένου των ερμών υπήρξαν ασφαλώς οι διπλές προτομές με βάρθο, συναφών ιστορικών προσώπων, όπως του Ομήρου και Αρχιλόχου, Βίαντος και Θαλού, Ηροδότου και Θουκυδίδου κ.ά.




Βιβλιογραφία: G. Zoega, De origine et usu obeliscorum (Ρώμη 1797).
Roscher, Hermes der Windgott (Λειψία, 1979 σ. 88 κ.έ.)
L. Curtius, Die antike Hermen (1903)

Η ΚΡΗΝΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΓΟΡΑΣ

 

 

Η νοτιοανατολική κρήνη είναι το καλύτερα διατηρημένο κτήριο της νότιας πλευράς της πλατείας της Αρχαίας Αγοράς. Χρησίμευσε για μεγάλο χρονικό διάστημα ως μία από τις βασικές πηγές ύδρευσης του χώρου της Αγοράς.

 

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

 

Η νοτιοανατολική κρήνη, το καλύτερα διατηρημένο κτήριο της νότιας πλευράς της Αγοράς, είναι ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο διαστάσεων 6,8 x 18,2 μ., με το μεγαλύτερο άξονα στα Α-Δ. Στενό πέρασμα χωρίζει την κρήνη από τη Νότια Στοά Ι. Το κτήριο είχε αρχικά τρία τμήματα: ένα κεντρικό δωμάτιο και δύο πλευρικά (διαστάσεων 3,2 x 5 μ.), εκ των οποίων σώζονται μόνο μερικοί σκληροί γκρίζοι πωρόλιθοι· συγκεκριμένα η κατώτερη στρώση λίθων ενωμένων με βάση το πολυγωνικό σύστημα, ενώ αλλού ακόμα και η θεμελίωση έχει χαθεί. Με βάση την κεραμική και την τοιχοποιία χρονολογείται μεταξύ του 530 και του 520 π.Χ. Η θεμελίωση των πλευρικών δωματίων έγινε από σκληρό γκρίζο πωρόλιθο με πολυγωνική διάταξη. Τα δάπεδα είναι από λεπτές μαρμάρινες πλάκες που πατούν σε ακανόνιστα κομμάτια ασβεστόλιθου. Οι μαρμάρινες πλάκες έχουν ακανόνιστο μέγεθος, αλλά ενώνονται προσεκτικά, ενώ μεταξύ του δαπέδου και των τοίχων έχει προβλεφθεί στεγανοποίηση με μία στρώση πηλού. Το δάπεδο του κεντρικού δωματίου ήταν σε υψηλότερο σημείο από αυτό των πλευρικών. Από το κεντρικό δωμάτιο δε σώζεται τίποτα, εκτός από τα ίχνη των θεμελιώσεων που είχαν σκαφτεί στο βράχο.

 

Η ταύτιση με κρήνη οφείλεται στην ύπαρξη αγωγού από πηλό που έφερνε στο κτήριο νερό από τα ανατολικά, καθώς και δύο αποστραγγιστικών αγωγών που σχεδιάστηκαν ώστε να απομακρύνουν το πλεονάζον νερό από τα δύο πλευρικά δωμάτια. Στα ακριανά δωμάτια το νερό θα έτρεχε από κρουνούς τοποθετημένους στον τοίχο. Και τα δύο πλευρικά δωμάτια είχαν μορφή δεξαμενής. Υπήρχε μάλλον κάποιου είδους στηθαίο, από το οποίο όμως ελάχιστα ίχνη σώζονται, και αυτά μόνο στο ανατολικό δωμάτιο. Στην κρήνη θα εισχωρούσε κανείς από το κεντρικό δωμάτιο και θα γέμιζε το δοχείο του απευθείας από τα λεοντόκρουνα, που μάλλον ήταν τοποθετημένα αρκετά χαμηλά στον τοίχο είτε, πιθανότερα, βυθίζοντάς το στη δεξαμενή. Το δάπεδο του κεντρικού δωματίου βρίσκεται 0,15 μ. υψηλότερα από το δάπεδο του ανατολικού δωματίου, πιστεύεται όμως ότι η διαφορά θα πρέπει αρχικά να ήταν περίπου 0,50 μ.

 

Το σχήμα της εν λόγω κρήνης αντιστοιχεί με κρήνη του 4ου αι. π.Χ. από την Τήνο [Αρχαιολογική Εφημερίς (1937), σελ. 608-620] και με παραστάσεις κρηνών σε αγγεία του ύστερου 6ου αι. π.Χ. Ιδιαίτερα, μπορούμε να αναφέρουμε μια υδρία στο Βρετανικό Μουσείο που παριστάνει μια κρήνη αρκετά όμοια, με τέσσερις κίονες μπροστά από το κεντρικό δωμάτιο και δύο πλευρικά δωμάτια, που όμως δε λειτουργούν ως δεξαμενές [Τιβέριος, Μ., Ελληνικά Αγγεία, σελ. 93, εικ. 56 (Αθήνα 1996)].

 

Οι υπεύθυνοι της Αγοράς έχουν ανασυστήσει ένα κτήριο με τρεις δωρικούς κίονες στην πρόσοψη, παρόλο που δε σώζεται κανένα ίχνος τους πέραν της θεμελίωσης. Μια εναλλακτική πρόταση οφείλουμε στη L.C. Meritt, που απέδωσε στην κρήνη δύο αρχαϊκά ιωνικά κιονόκρανα (το ένα από την Ακρόπολη) και τρεις βάσεις ιωνικών κιόνων από νησιωτικό μάρμαρο, που σίγουρα ανήκουν στο ίδιο κτήριο. Η πρόταση αυτή δε φαίνεται να έγινε αποδεκτή.

 

Ταύτιση του κτηρίου

 

Ο Παυσανίας θεώρησε ότι το κτήριο αυτό ήταν η Εννεάκρουνος, η περίφημη κρήνη που έχτισε ο Πεισίστρατος. Όμως, η άποψη αυτή αντίκειται στην πληροφορία που διασώζει ο Θουκυδίδης και που τοποθετεί την Εννεάκρουνο σε άλλο σημείο της πόλης. Η ανασύνθεση του σχεδίου ώστε να περιέχει εννέα κρουνούς είναι σχεδόν αδύνατη.

 

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

 

Το α΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. επήλθε εκτεταμένη αναδιάρθρωση του χώρου της κρήνης. Απομακρύνθηκε το μαρμάρινο δάπεδο της δυτικής δεξαμενής και αντικαταστάθηκε από μεγάλα κομμάτια από μαλακό κρεμώδη πωρόλιθο. Πιθανόν το ίδιο να συνέβη τόσο στο κεντρικό όσο και στο ανατολικό δωμάτιο, αλλά δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις. Πάντως, οι ανασκαφείς θεωρούν ότι στο κεντρικό δωμάτιο το δάπεδο χαμήλωσε κατά 0,30-0,35 μ. περίπου. Αυτές οι αλλαγές οδήγησαν στην αχρήστευση των αγωγών της Αρχαϊκής περιόδου. Η βόρεια πλευρά κλείστηκε με τοίχο και το νερό έφθανε τώρα μέσω ενός ανοικτού αγωγού που ξεκινούσε στη νοτιοανατολική γωνία. Το τμήμα μεταξύ της κρήνης και της Νότιας Στοάς Ι τσιμεντώθηκε.

 

ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

 

Τον 3ο αι. μ.Χ. ανοίχτηκε ένα πηγάδι στο νότιο τμήμα του κτηρίου, γεγονός που συνδέεται με την επιδρομή των Ερούλων, το 267 μ.Χ., και πιθανόν με την εγκατάλειψη της κρήνης. Ενδέχεται όμως η κρήνη να είχε πάψει να λειτουργεί πολύ νωρίτερα, όταν διαμορφώθηκαν οι άλλες κρήνες της Αγοράς.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Athens 1990) σελ. 162-166.

CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 22.

CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 64-65.

MERITT, L.S., “Some Ionic Architectural Fragments from the Athenian Agora”, στο Studies in Athenian Architecture, Sculpture and Topography presented to Homer A. Thompson, σελ. 82-92, πίν. 12-13. , Hesperia Supplement XX (Princeton 1982),

 THOMPSON, H.A., “Excavations in the Athenian Agora: 1952”, Hesperia 22 (1953), σελ. 29-35.

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 197-200.



Νοτιοανατολική κρήνη, Αναπαράσταση σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας

ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ

Το Παλαιό Βουλευτήριο ταυτίζεται χάρη σε επιγραφή που βρέθηκε στην αρχική της θέση. Αποτελεί ένα ταπεινό αρχιτεκτονικά κτήριο, που όμως φαίνεται ότι στέγασε το πρώτο δημοκρατικά εκλεγμένο βουλευτήριο της αρχαίας Αθήνας. Αργότερα, αντικαταστάθηκε από το λεγόμενο Νέο Βουλευτήριο. Μετά το 410 π.Χ. περίπου, εκεί στεγάζονται πλέον τα αρχεία και η λατρεία της Μητέρας των Θεών. Γκρεμίστηκε οριστικά το 150 π.Χ. και τη θέση του έλαβε το ελληνιστικό Μητρώον.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Ιστορικό των ερευνών

Ερευνήθηκε από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο το 1895-1896 και από την Αρχαιολογική Εταιρεία το 1907-1908, χωρίς να ταυτιστεί σωστά. Ανασκάφηκε από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών το 1934-1935.

Δε σώζεται τίποτε σχεδόν από την ανωδομή του κτηρίου. Έχουν σωθεί σε κάποιο βαθμό οι θεμελιώσεις τόσο των τοίχων όσο και του δαπέδου, γεγονός που επιτρέπει την αναπαράσταση του σχεδίου.

           

Περιγραφή του σχεδίου

Οι θεμελιώσεις στο εξωτερικό του κτηρίου δείχνουν ότι αποτελούσε ένα σχεδόν τετράγωνο κτίσμα, διαστάσεων 23,30 μ. (Α-Δ) × 23,80 μ. (Β-Ν). Οι διαστάσεις στον τοιχοβάτη είναι 22,74 × 23,30 μ. Η θεμελίωση που διατρέχει εσωτερικά το κτήριο στο βορειοανατολικό άξονα δείχνει πως υπήρχε ένα ευρύ δωμάτιο στο οποίο είχαν διαταχθεί περιμετρικά τα ξύλινα έδρανα, σε σχήμα Π, και ένας προθάλαμος ορθογώνιου σχήματος. Υπήρχαν 5 κίονες στο εσωτερικό, διατεταγμένοι σε σχήμα Π, με λίθινες βάσεις.

Οι υπεύθυνοι των ανασκαφών της Αγοράς δημιούργησαν πρόσφατα ένα τρισδιάστατο μοντέλο του κτηρίου, με κιονοστοιχία 5 δωρικών κιόνων στην πρόσοψη και μετακιόνια διαστήματα καλυμμένα από ξύλινα παραπέτα. Πρόκειται ασφαλώς για υποθετική αναπαράσταση.

Στο εσωτερικό του κτηρίου έχουν βρεθεί τα ίχνη πατημένου χώματος στο οποίο πατούσε το πλακόστρωτο δάπεδο που δεν έχει σωθεί. Στο εσωτερικό το δάπεδο βρισκόταν πιο ψηλά σε σχέση με τον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο, καλύπτοντας σε ύψος την πρώτη στρώση των κιτρινωπών μαλακών πωρόλιθων που χρησιμοποιήθηκαν για την ανωδομή.

Οι ανασκαφείς υποθέτουν ότι υπήρχαν δύο είσοδοι στη νότια πλευρά του κτηρίου. Κατά μήκος της πλευράς αυτής υπήρχε μικρή κλίμακα με δύο σκαλοπάτια.

Χρήσεις του κτηρίου

Η εύρεση πολύ κοντά στο κτήριο ενός μαρμάρινου αρχαϊκού λουτηρίου με την επιγραφή ΒΟΛΕΥΤΗΡΙΟ ταυτίζει το χώρο με το πρώτο βουλευτήριο της πόλης, που μάλλον δημιουργήθηκε ειδικά για να στεγάσει τη Βουλή των 500, που ιδρύθηκε μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη το 508/507 π.Χ. Σε αυτή τη χρήση παρέμεινε ως τα τέλη του 5ου αι. π.Χ., όταν χτίστηκε το Νέο Βουλευτήριο (ενδεχομένως μετά τα γεγονότα του 413/412 π.Χ.). Έκτοτε αποτέλεσε το αρχείο της πόλης και την έδρα της λατρείας της Μητέρας των Θεών, ως το 150 π.Χ. περίπου, όταν αντικαταστάθηκε από το ελληνιστικό Μητρώο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αρχαία Αγορά της Αθήνας – Άρειος Πάγος. Σύντομο Ιστορικό και Περιήγηση, Έκδοση της Ένωσης Φίλων Ακροπόλεως (Αθήνα 2004), σελ. 11.

BOERSMA, J.S., Athenian Building Policy from 561/560 to 405/404 B.C. (Scripta Archaeologica Groningana 4, Groningen 1970), σελ. 204, αρ. 76.

Camp, J.M. II, The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Αθήνα 1990) σελ. 63-66.

Camp, J.M. II, The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 14-15.

Camp, J.M. II, Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Aθήνα 2004), σελ. 73-76.

MARTIN, R., Recherches sur l’Agora grecque (Paris 1951), σελ. 266-267.

THOMPSON, H.A., “Buildings on the West Side of the Athenian Agora”, Hesperia 6 (1937), σελ. 1-222 (ιδίως σελ. 127-135).

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 29-36.

TRAVLOS, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens (Princeton 1971).

ΤΟ ΑΙΑΚΕΙΟΝ

 

 

Ο τετράπλευρος περίβολος στη νότια πλατεία της Αγοράς, ο οποίος ανασκάφηκε το 1953, αρχικά ταυτίστηκε με το δικαστήριο της Ηλιαίας, το σημαντικότερο δικαστικό όργανο της δημοκρατικής Αθήνας. Νεότερες όμως έρευνες απέδειξαν ότι ο περίβολος δεν περιέκλειε κάποιο κτήριο, αλλά πιθανόν το υπαίθριο ιερό του Αιγινήτη ήρωα Αιακού, στο οποίο τον 4ο αι. π.Χ. αποθήκευε η πόλη της Αθήνας σιτηρά.

 

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

 

Ο τετράπλευρος περίβολος στο νότιο τμήμα της Αγοράς ανασκάφηκε το 1953 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας. Αρχικά ταυτίστηκε με το δικαστήριο της Ηλιαίας ως αποτέλεσμα συνδυασμού τριών παραγόντων: της θέσης του στην Αγορά, της πρώιμης χρονολόγησής του και της μορφολογίας του κτηρίου, που ταιριάζει με δικαστήριο. Η ταύτιση αυτή δεν έγινε γενικά αποδεκτή. Ο Τραυλός τοποθετούσε εκεί το Θησείο, ενώ και οι Hansen και Boegehold απέρριψαν την ταύτιση με την Ηλιαία. Ο δεύτερος θεωρούσε πάντως ότι ήταν δικαστήριο και συγκεκριμένα το Μετιόχειον ή Μείζον. Γεγονός είναι ότι δε βρέθηκαν εκεί αντικείμενα που να μαρτυρούν δικαστική δραστηριότητα.

 

Ο Stroud το ταύτισε με το ιερό του Αιακού για λόγους τοπογραφικούς αλλά και μορφολογικούς. Η άποψη αυτή φαίνεται πως γίνεται αποδεκτή από τους ανασκαφείς της Αγοράς σήμερα. Κλειδί της ταύτισης είναι μια επιγραφή του 374/373 π.Χ., που αναφέρει ότι η πόλη της Αθήνας φυλάσσει μεγάλες ποσότητες σιτηρών στο Αιακείον, το οποίο για το σκοπό αυτό θα πρέπει να στεγαστεί, αλλά και να δημιουργηθούν στο εσωτερικό του χώροι στεγανοί. Σε συνδυασμό με μια επιγραφή που αναφέρει ότι μια οικία του δήμου του Κολωνού συνόρευε ταυτόχρονα με την Αγορά και το Αιακείον, η ταύτιση του περίβολου με το συγκεκριμένο ιερό φαντάζει η πιθανότερη εκδοχή.

 

Περιγραφή

 

Πρόκειται για έναν τετράπλευρο, σχεδόν τετράγωνο περίβολο διαστάσεων 26,5 μ. (Β-Ν) x 31 μ. (Α-Δ) στο εσωτερικό, με συνολικό εμβαδόν περίπου 821 τ.μ.

 

Στην αρχική του φάση, ο περίβολος δεν περιλάμβανε κτίσματα στο εσωτερικό του ούτε ήταν στεγασμένος. Με βάση τα κεραμικά ευρήματα, η κατασκευή του θα πρέπει να τοποθετηθεί μετά το 550 π.Χ. Αν η ταύτιση με το Αιακείον γίνει αποδεκτή, τότε η πιθανότερη ημερομηνία κατασκευής του είναι τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. (507/506 π.Χ.), όταν οι Αθηναίοι έλαβαν χρησμό που τους προέτρεπε να προσεταιριστούν τον ήρωα Αιακό, προκειμένου να επικρατήσουν σε πόλεμο με τους γείτονές τους Ευβοείς, Βοιωτούς και Πελοποννήσιους, σύμφωνα με τη διήγηση του Ηροδότου.

 

Γενικά το κτήριο παρουσιάζεται πολύ κατεστραμμένο σήμερα, όπως και όλα τα οικοδομήματα της νότιας πλευράς. Ο βόρειος τοίχος του περίβολου πατούσε σε βαθμιδωτή θεμελίωση, ενώ στο υπόλοιπο τμήμα του, τα θεμέλια ήταν από ασβεστόλιθους. Η κύρια είσοδος βρισκόταν στο μέσο της βόρειας πλευράς και γινόταν μέσω κλίμακας πέντε βαθμίδων, εκ των οποίων σώζονται οι τρεις σήμερα (μέγεθος σκαλοπατιών: βάθος 80 εκ., εκ των οποίων 30 εκ. το γέμισμα από ασβεστόλιθο και 50 εκ. οι λίθοι, ύψος 36 εκ.). Οι βαθμίδες ήταν από σκληρούς ανοιχτόχρωμους ασβεστόλιθους, σε πολυγωνική διάταξη, ενωμένους με συνδέσμους.

 

Την ανωδομή των τοίχων αποτελούσαν τετράγωνοι λίθοι από τραχύ γκρίζο αιγινήτικο ασβεστόλιθο, εκ των οποίων σώζεται σήμερα μόνο ένας λίθος στην αρχική του θέση (διαστάσεις 1,20 μ. μήκος x 0,59 μ. πλάτος x 0,49 μ. ύψος). Η ανακάλυψη αυτή επέτρεψε την ανασύσταση της μορφής του τοίχου του περίβολου. Η κατώτερη στρώση λίθων είχε πλάτος 0,58-0,60 μ. και ύψος 0,50 μ. περίπου. Πάνω σε αυτή τη στρώση βρισκόταν μία άλλη με λίθους πλάτους 0,51 μ. και ύψους 0,725 μ., ενώ οι υπόλοιπες είχαν πλάτος και ύψος 0,48 μ. Το συνολικό ύψος παραμένει άγνωστο, εικάζεται όμως ότι θα πρέπει να ξεπερνούσε αυτό ενός μέσου ανθρώπου. Στη νότια μάλιστα πλευρά, όπου ο δρόμος βρισκόταν σε ύψος 1,50 μ. πάνω από το δάπεδο στο εσωτερικό του περιβόλου, θα πρέπει ο περίβολος να ήταν υψηλότερος. Στην κορυφή του τοίχου υπήρχε ένα γείσο με λίθους, που προεξείχαν περίπου 0,15 μ. σε κάθε πλευρά, και τριγωνική επίστεψη. Στην εξωτερική πλευρά, το σημείο ένωσης του γείσου με τον τοίχο ήταν διακοσμημένο με ανάγλυφο που έφερε γραπτό δωρικό ανθέμιο βαμμένο κόκκινο και πράσινο ή μπλε. Πολλά τμήματα του γείσου βρέθηκαν ενσωματωμένα σε άλλο κτήριο (το κτήριο C κάτω από τη Στοά του Αττάλου). Η εξωτερική πλευρά του βόρειου τοίχου, με βάση την υπόθεση του Stroud, καλυπτόταν από λευκό επίχρισμα όπου αναγράφονταν πληροφορίες για δίκες που λάμβαναν χώρα στην πόλη. Τμήματα του ενεπίγραφου επιχρίσματος βρέθηκαν σε ελληνιστικό πηγάδι.

 

Αν η ταύτιση με το ιερό του Αιακού είναι σωστή, τότε στο εσωτερικό θα πρέπει να φανταστούμε ένα βωμό και πιθανόν ένα στεγασμένο χώρο (ίσως απλό πρόπυλο), όπου είχε τοποθετηθεί το λατρευτικό άγαλμα που έφεραν οι Αθηναίοι από την Αίγινα περίπου το 480 π.Χ.

 

Θεωρείται ότι το νοτιοανατολικό τμήμα του κτηρίου επισκευάστηκε μετά την καταστροφή του το 480 π.Χ., αν και δεν υπάρχει καμία αξιόπιστη χρονολογική ένδειξη. Εκείνη την περίοδο, ο νότιος τοίχος γίνεται απόλυτα παράλληλος με το βόρειο.

 

Με βάση τη επιγραφή που προαναφέρθηκε, το 374/373 π.Χ., ένα μέρος του ιερού θα πρέπει να τειχίστηκε και να στεγάστηκε. Οι ανασκαφείς αναγνωρίζουν μια εκτεταμένη αναδιοργάνωση του ιερού κατά το γ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., όταν χτίστηκε η ΝΔ Κρήνη, η οποία μάλλον μοιραζόταν τον ίδιο πλευρικό τοίχο με το Αιακείον. Μία σειρά από δωμάτια προστέθηκαν στη δυτική πλευρά του κτηρίου την ίδια εποχή. Χτίστηκε ένας τοίχος με κατεύθυνση Β-Δ, σε απόσταση 5-6 μ. από το δυτικό τοίχο. Η κατασκευή ήταν αρκετά πρόχειρη και ο τοίχος είχε πλάτος 0,65-0,70 μ.

 

Στο νότιο τμήμα αυτής της πλευράς χτίστηκαν δύο τοίχοι με διεύθυνση Α-Δ, που σχηματίζουν μία σειρά από δωμάτια. Το νοτιότερο δωμάτιο έχει διαστάσεις 4,2 μ. από Β-Ν και το βορειότερο 3,25 μ. από Β-Ν. Οι τοίχοι τους πατούν πάνω στην αρχική πορεία του δυτικού τοίχου. Περίπου σε απόσταση 1,8 μ. από τα δωμάτια υπάρχουν οι βάσεις 4 κιόνων διαστάσεων 0,70-0,80 μ. Η διάμετρος των κιόνων θα ήταν περίπου 0,50 μ. Οι αποστάσεις μεταξύ των κιόνων ποικίλλουν από 2,5 έως 3,5 μ.

 

Την ίδια ίσως περίοδο προστέθηκε μία νέα κλίμακα στη βόρεια πλευρά του κτηρίου. Οι θεμελιώσεις της κλίμακας έχουν διαστάσεις 12,1 μ. (Α-Δ) x 1,4 μ. (Β-Ν). Οι βαθμίδες έχουν διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να ενώνονται με εκείνες της προηγούμενης κλίμακας. Είναι άγνωστο αν τη μνημειακή αυτή κλίμακα συνόδευε και η κατασκευή πρόπυλου, όπως υποθετικά αναφέρεται από τον Camp. Τέλος, την ίδια περίοδο προστέθηκε στο βόρειο τοίχο το μεγάλο ρολόι νερού, που έμεινε σε χρήση έως το 2ο αι. π.Χ.

 

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

 

Η μεγαλύτερη αναδιοργάνωση του ορθογώνιου περίβολου πραγματοποιήθηκε στα μέσα του 2ου αι. π.Χ., όταν ενσωματώθηκε στο σύμπλεγμα της νότιας πλευράς της Αγοράς, μεταξύ της Νότιας Στοάς ΙΙ και της Μέσης Στοάς. Τότε θα πρέπει να προστέθηκε στο εσωτερικό του κτηρίου ένα περιστύλιο. Οι τέσσερις γωνίες αποτελούνται από τμήματα τοίχου που ενώνονται σε σχήμα L. Σε κάθε πλευρά υπάρχουν ακόμη 4 κίονες ή πεσσοί. Οι γωνιακοί τοίχοι έχουν διαστάσεις 2,1-2,4 μ., ενώ οι κίονες ή πεσσοί διαστάσεις 1,4-1,5 μ. Το μετακιόνιο διάστημα είναι περίπου 2,5 μ. Σχηματίζεται έτσι μια τετράγωνη πλατεία πλευράς 13 μ., η οποία περιβάλλεται από τέσσερις στεγασμένες πτέρυγες βάθους από 4,6 έως 5,4 μ.

 

Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για τον τρόπο που στεγαζόταν ο χώρος: κατά την άποψη των ανασκαφέων, η πλατεία που σχηματίστηκε μετά την κατασκευή του περιστύλιου ήταν αστέγαστη, καθώς βρέθηκαν ίχνη από σκάψιμο στο βράχο που πιθανόν υποδηλώνει την ύπαρξη αγωγού. Κατά την άποψη του Thompson όμως (η οποία αποτυπώνεται και στα σχέδια του Ι. Τραυλού και στη μακέτα της Αγοράς), ο χώρος ήταν στεγασμένος με ένα είδος υπερώου με δίρριχτη στέγη. Φυσικά κανένα ίχνος του δεν έχει βρεθεί. Τα σχέδια του αρχιτέκτονα W.B. Dinsmoor Jr., που δημοσιεύονται στις πρόσφατες εκδόσεις των οδηγών της Αγοράς, παρουσιάζουν την απλή εκδοχή με αστέγαστο το εσωτερικό και αυτή πρέπει να ακολουθηθεί στην αναπαράσταση, αν συνυπολογίσει κανείς και το γεγονός ότι το κτήριο, αρχικά τουλάχιστον, ήταν ένα υπαίθριο ιερό.

 

ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

 

Μετά το 86 π.Χ. ο ορθογώνιος περίβολος καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό από το Σύλλα. Τα δυτικά δωμάτια καθαρίστηκαν και όλος ο χώρος χρησιμοποιήθηκε από εργαστήρια χαλκέων και κεραμέων, έως τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. Ο χώρος καθαρίστηκε και ισοπεδώθηκε, ενώ άγνωστη παραμένει η μορφή και η χρήση του την εποχή αυτή.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

CAMP II, J.M., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Athens 1990) 180-181 (“Heliaia” ?).

CAMP II, J.M., “Rectangular Peribolos”, στο Boegehold, A., The Law Courts of Athens. Sites, Buildings, Equipment, Procedure and Testimonia, The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XXVIII, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1996), σελ. 99-103.

CAMP II, J.M., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 21.

CAMP II, J.M., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 68-70.

STROUD, R., The Athenian Grain-Tax Law of 374/373 B.C., Hesperia Supplement 29 (Princeton 1998), σελ. 85-108.

THOMPSON, H.A., “Excavations in the Athenian Agora: 1953”, Hesperia 23 (1954), σελ. 31-67, πίν. 12-17 (ιδίως σελ. 33-39).

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 62-65.